Ramdang ah miphun pakhat atlaunak aruang tampi lak ah, atanglei paruk hi a biapi bik an si:-(1) Fa tlawm tuk ngeih le hrinmi nak in a thimi tam deuh; (2) Miphun dang he thitlaknak; (3) Miphun cawhmehnak ( “Assimilation” ); (4) Tuanbia le sining thlau ruang; (5) Hrampi ah chiahmi (foundation) ngeih lo; (6) Thurual tluklonak le mah le mah dohkalh ruang ah a si. Cucaah ramdang ah miphun tlaulonak ding caah atanglei bantuk in, kenkawi a herh.
1. Fa Tam Deuh Ngeih
Miphun tlaulonak ding a hrambik cu fa tam deuh ngeih a si. Ramdang Laimi cheukhat nih fa tlawm ngeih kan I cawnpiakmi hi kan palh tiah ka ruah. Zeicatiah Laimi cu mitlawmtuai kan si. Lai ramkulh minung zapite nih Rangoon khua Myo-Ohkalapa minung kan zat naisai lo. Ramdang um Laimi milu hi, kan umnak ram milu he epchun ahcun, “barawhzat” kan si rih lo. Miphunpi kar ah kan I tenh rih. Fa tam ngeih lo ahcun, kan tlau zau lai. Kan tlau lo nak ding caah fa tam deuh ngeih le puitling lak in zohkhenh aherh. Tck., 2008 USA milurelnak ah Mirang diktak 66% le Hispanic 15% an si. 2050 ah Mirang hi avoikhatnakbik mitlawmtuai dirhmun ah an um lai i 46% an si lai; miphundang 54% (Hispanic 30%) an si lai. Mirang zatuak in an zawr cuahmah; Hispanic le Miphundang an karh cuahmah. Nikhatkhat ah, USA hi Hisanic nih an khuhnenh te lai. Aruang? Mirang nih fa pakhathnih lawng an ngeih lio ah Hispanic pawl cu 4-7 karlak an ngei. Cu hlanah, Hispanic cu miphunhme an si nain, 2075 ahcun US ah a tambik an si lai. Politics, sipuazi le fimthiamnak ah, US hi an hruai te lai. Hispanic cu fa tam an ngeih caah, zeitik hmanh ah an tlau kho ti lai lo. Hihi Laimi nih zohchunh ding thil asi.
2. Mah Miphunhawi Thitlak Thapek Ding
Miphun dang huatralnak thinlung kan ngei lai lo. Asinain, ngaknu tlangval le nulepa nih, mah miphun thitlak thapek a herh. Miphun cawhmeh thitlak hi, miphun tlau hramthawknak le vawleicung miphun fatete tampi an tlaunak a si. Tck., India ram Khasi miphun cu Kala nih an thit tuk hna caah an miphunci a mit te lai tiah ruah a si. Israel miphun cu Abraham chan in mah miphun thitlak tha an pek. Canaan ram in, an cikawr umnak Mesopotamia tiang nupi an kawl huam. Miphun dang le biaknak thitlak an hrial. Miphun dang an thitlak zong ah an miphun ah an canter hna. Cucaah miphun fate an rak si ko nain, miphunpi (nation) ah an I chuah. Egypt le Babylon I sal an taannak zong ah, mah miphun thitlaknak tha an pek I, an miphunci an fehter. Ram ngei lo in kum 2000 deng ram 60 kuakap ah an vaivak nain, mah le mah an thitlak caah, an miphun le holh a tlau kho lo. Ramkip um Laimi nih kan miphun a tlau sualnak hnga lo, mah miphun thitlaknak thapek a herh. Laitlang tiang zong nupi, vaa kawl a herh. Miphundang thit/vaat zong ah Laiholh thiamter le Laimi ah canter a herh.
3. Miphun Cawhmehnak (Assimilation)
“Assimilation” cu, “Miphunkip cawhmeh in umti tik ah, mitam deuhmi nunphung le sining nih, mitlawmtuai deuhmi sining a khuhnenh I, miphun hme pawl sining a loh khi” a chim duh. Hihi miphun lohtlaunak hrampi a si. Tih a nung taktak. Kawl phungthluk ah, “Vawlei dolh ruang ah miphun a lo lo; miphun dang dolh ruang ah miphun a lo” an ti. Miphun fatete an tlaunak hrampi pakhat cu miphunpi nih an dolh hna caah asi. An dolh hna ti tik ah an thisen le miphunci a lo tinak asi lo. An sining a loh bia tu a si. Tck., Baibal I, Israel miphun pahra, Edom, Moab miphun le Kawlram Pyo miphun an tlaunak zong, “assimilation” ruang ah a si. Nihin ni ah, Yaw Ne le Kalay-Kabaw Nelrawn Laimi cheukhat cu, “assimilation” ruang ah, Lai sining an thlau cuahmah I, Kawl ah an i cang cuahmah.
Ramdang um Laimi caah, “assimilation” hi hrial/tei a harbikmi thil asi. A ruang cu miphunpi le a lar ngaingaimi nunphung dang he thutdir, riantuan, cawlcang le khuasaktintuk ti a hau. Laitlang bantuk in, Laimi mahlawng in um awk a tha ti lo. Miphunpi he umti tik ah, an sining lak a fawite. Nihin chan khatnak hmanh ah, miphunpi sining nih a kan dolh cuahmah. Cucaah miphun tlau lo nak ding caah, “sining” kilven a herh. Cucu zeitindah kan kilven lai? Kan tefa hna nih thanchonak phunkip an cawn/thiam cuahmah bu in, Laiholh, Laica kan thiamter hna lai. Atubantuk in, CYO cawlcanghnak; CBFA cawlcanghnak; Lai Miphun Ni le Lai puai dangdang tuahnak; Laimi hawikawmhnak phunphun le “cultural show” tbk tuahnak; hlum deuh in khuasak te hna thapek a herh. Miphun dang sining uar tuk lo in, mah sining (holh, ca, hla, laam tbk) uar a hau. Holh le ca tlau ahcun, miphun tlau asi ko caah, innchungkhar le miphun hawi sin ah, “Laiholh” hman aherh. Ramdang chuak tefa dihlak, Laitlang phakter ahau. Acheu Lairam ah riantuan a herh. Cuticun Laimi tefa thinlung ah, ram/miphun tlaihchannak le dawtnak a ngan lai. Miphun khat thitlaknak lungthin a um lai. Cuticun kan miphun a fekfuan lai.
4. Tuanbia Kenkawi Ding
Laimi hi tuanbia (history) kan thei lo tuk. Aruang? Kan tuanbia le zulhmiphung (tradition) kan chimrel peng lo caah asi. Pipu tuanbia le lentecelhnak vialte kan thlau dih cang. Israel mi cu Abraham chan in nihin ni tiang kum 4000 renglo an tuanbia le sining an kilkawi khawh. Israelmi bantuk in kum 4000 chung tuanbia pehtlai tein a chim khomi miphun vawleicung ah an um lo. An tuabia le sining an philh lo mi nih an miphun a fehter peng. Tuanbia le sining tha/fek deuh in aa cinkenmi le a kilkawimi paoh an miphun a fek deuh. Laimi zong ramdang ah kan miphun a tlau lo nak ding caah, chim cia tuanbia le sining chim than lengmang a hau. Nihin ni ah, Laimi tampi cu Lai tuanbia kan thei ti lo. US phak ni; nupi thit ni, fale chuah ni , hmanh a thei lo kan tam. Ramdang ah kan tuanbia le sining kan I cinken khawh lo ahcun chan tam kan nguh lai lo. Tuanbia tlau cu miphun tlau hramthawknak a si. Cucaah ramdang ummi Laimi dihlak nih kan tuanbika le sining hi a thar in dawi, hlathlai, chimrel le ciken peng a hau.
5. Tlaihmi Ngeih Ahau
Miphun pakhat fekte in a dir khawhnak ding caah tlaihmi hrampi (foundation) ngeih ahau. Tck., Kawlmi cu Buddha/Buddhist biaknak/phungki- kyawng ah fektuk in an hrampi aa bunh caah, caah zeitik hmanh ah an tlau kho ti lai lo. Cuvebantuk in Muslim caah Allah; Israel caah Pathian tibantuk tlaihmi an ngeih caah an hram a fek peng. Laimi zong hrampi tlaih awk Pathian kan ngeihmikan van tha. Ramkip ah, kan miphun fekte in a dir peng nak ding caah, Pathian hi hrampi chiah peng ahau. Israelmi ram 60 hrawng ah kum 2000 chung an tlau ko nain, an umnak ram kip ah an Pathian le Synagogoue an philh lo. An biakinn hi an miphun fimcawnnak, an politics le nunphung caah hmunlai (center) ah an hman. An Pathian, tuanbia, politics, nunphung le Synagogue aa then bal lo. Cu thil nih, an miphun a kilven peng hna. Laimi zong Pathian, biakinn le kan miphun kan then lai lo. Kan biakinn hi, thlarau tirawl eidinnak lawng si lo in, kan miphun caah a herhmi thanchonak phunkip cawnnak, kan chiatthatnak le miphun lamhmuhsaknak hmunlai ah kan hman ve lai. Cuticun kan miphun hi taksa, thinlung le thlarau ah thate in kan kilven khawh lai.
6. Thurual Tluk Aherh
“Khuapi thurual tluklo tionak” an ti bang, miphun fatete an tlaunak a ruang pakhat cu mah le mah remlonak le tukdennak ruang ah asi. Tck., Israel miphun pawl an ci a rak mih hrulhhnak hi, mah le mah heh tiah an rak I doh caah a si. Laimi hi holh le miphun fatete kan tam tuk i, thurual tluk le rem a har ngaingai. Cucaah Chin timi paoh rualrem tein um a hau. Zo le Lai, Hakha, Tiddim le Falam ti te hna; Bawi le sal, a thiang le thianglo ; cu phun kha phun; cu tlang kha tlang; cu Krifabu kha Krifabu timi, abitukmi thenrawinak lungput paohpaoh hloh a herh. Cuticun kan karlak ah rualremnak, theihthiamnak, pehtlaihnak tha a um lai; kan thurual atlu lai. A theipar cu Chin timi tefa kar ah, dawtnak a um lai. Cuticun thleidannak um lo ten kan tefa an I thila lai; tefa an ngei lai. Lamkip in kan thangcho lai i, ramdang ah kan miphun himbawm tein khua kan sa kho lai. Thurual tluk lo ahcun miphundang nih a kan dolh lai. Kan ci a mit lai.
Ramdang ah miphun tlaulo nak ding caah, acunglei thil paruk hi Laimi dihlak nih kan
Theihternak: A cunglei capar hi Salai Bawi Uk Thang nih Dr. Hai Vung Lian tialmi a rak taar mi a si.
1. Fa Tam Deuh Ngeih
Miphun tlaulonak ding a hrambik cu fa tam deuh ngeih a si. Ramdang Laimi cheukhat nih fa tlawm ngeih kan I cawnpiakmi hi kan palh tiah ka ruah. Zeicatiah Laimi cu mitlawmtuai kan si. Lai ramkulh minung zapite nih Rangoon khua Myo-Ohkalapa minung kan zat naisai lo. Ramdang um Laimi milu hi, kan umnak ram milu he epchun ahcun, “barawhzat” kan si rih lo. Miphunpi kar ah kan I tenh rih. Fa tam ngeih lo ahcun, kan tlau zau lai. Kan tlau lo nak ding caah fa tam deuh ngeih le puitling lak in zohkhenh aherh. Tck., 2008 USA milurelnak ah Mirang diktak 66% le Hispanic 15% an si. 2050 ah Mirang hi avoikhatnakbik mitlawmtuai dirhmun ah an um lai i 46% an si lai; miphundang 54% (Hispanic 30%) an si lai. Mirang zatuak in an zawr cuahmah; Hispanic le Miphundang an karh cuahmah. Nikhatkhat ah, USA hi Hisanic nih an khuhnenh te lai. Aruang? Mirang nih fa pakhathnih lawng an ngeih lio ah Hispanic pawl cu 4-7 karlak an ngei. Cu hlanah, Hispanic cu miphunhme an si nain, 2075 ahcun US ah a tambik an si lai. Politics, sipuazi le fimthiamnak ah, US hi an hruai te lai. Hispanic cu fa tam an ngeih caah, zeitik hmanh ah an tlau kho ti lai lo. Hihi Laimi nih zohchunh ding thil asi.
2. Mah Miphunhawi Thitlak Thapek Ding
Miphun dang huatralnak thinlung kan ngei lai lo. Asinain, ngaknu tlangval le nulepa nih, mah miphun thitlak thapek a herh. Miphun cawhmeh thitlak hi, miphun tlau hramthawknak le vawleicung miphun fatete tampi an tlaunak a si. Tck., India ram Khasi miphun cu Kala nih an thit tuk hna caah an miphunci a mit te lai tiah ruah a si. Israel miphun cu Abraham chan in mah miphun thitlak tha an pek. Canaan ram in, an cikawr umnak Mesopotamia tiang nupi an kawl huam. Miphun dang le biaknak thitlak an hrial. Miphun dang an thitlak zong ah an miphun ah an canter hna. Cucaah miphun fate an rak si ko nain, miphunpi (nation) ah an I chuah. Egypt le Babylon I sal an taannak zong ah, mah miphun thitlaknak tha an pek I, an miphunci an fehter. Ram ngei lo in kum 2000 deng ram 60 kuakap ah an vaivak nain, mah le mah an thitlak caah, an miphun le holh a tlau kho lo. Ramkip um Laimi nih kan miphun a tlau sualnak hnga lo, mah miphun thitlaknak thapek a herh. Laitlang tiang zong nupi, vaa kawl a herh. Miphundang thit/vaat zong ah Laiholh thiamter le Laimi ah canter a herh.
3. Miphun Cawhmehnak (Assimilation)
“Assimilation” cu, “Miphunkip cawhmeh in umti tik ah, mitam deuhmi nunphung le sining nih, mitlawmtuai deuhmi sining a khuhnenh I, miphun hme pawl sining a loh khi” a chim duh. Hihi miphun lohtlaunak hrampi a si. Tih a nung taktak. Kawl phungthluk ah, “Vawlei dolh ruang ah miphun a lo lo; miphun dang dolh ruang ah miphun a lo” an ti. Miphun fatete an tlaunak hrampi pakhat cu miphunpi nih an dolh hna caah asi. An dolh hna ti tik ah an thisen le miphunci a lo tinak asi lo. An sining a loh bia tu a si. Tck., Baibal I, Israel miphun pahra, Edom, Moab miphun le Kawlram Pyo miphun an tlaunak zong, “assimilation” ruang ah a si. Nihin ni ah, Yaw Ne le Kalay-Kabaw Nelrawn Laimi cheukhat cu, “assimilation” ruang ah, Lai sining an thlau cuahmah I, Kawl ah an i cang cuahmah.
Ramdang um Laimi caah, “assimilation” hi hrial/tei a harbikmi thil asi. A ruang cu miphunpi le a lar ngaingaimi nunphung dang he thutdir, riantuan, cawlcang le khuasaktintuk ti a hau. Laitlang bantuk in, Laimi mahlawng in um awk a tha ti lo. Miphunpi he umti tik ah, an sining lak a fawite. Nihin chan khatnak hmanh ah, miphunpi sining nih a kan dolh cuahmah. Cucaah miphun tlau lo nak ding caah, “sining” kilven a herh. Cucu zeitindah kan kilven lai? Kan tefa hna nih thanchonak phunkip an cawn/thiam cuahmah bu in, Laiholh, Laica kan thiamter hna lai. Atubantuk in, CYO cawlcanghnak; CBFA cawlcanghnak; Lai Miphun Ni le Lai puai dangdang tuahnak; Laimi hawikawmhnak phunphun le “cultural show” tbk tuahnak; hlum deuh in khuasak te hna thapek a herh. Miphun dang sining uar tuk lo in, mah sining (holh, ca, hla, laam tbk) uar a hau. Holh le ca tlau ahcun, miphun tlau asi ko caah, innchungkhar le miphun hawi sin ah, “Laiholh” hman aherh. Ramdang chuak tefa dihlak, Laitlang phakter ahau. Acheu Lairam ah riantuan a herh. Cuticun Laimi tefa thinlung ah, ram/miphun tlaihchannak le dawtnak a ngan lai. Miphun khat thitlaknak lungthin a um lai. Cuticun kan miphun a fekfuan lai.
4. Tuanbia Kenkawi Ding
Laimi hi tuanbia (history) kan thei lo tuk. Aruang? Kan tuanbia le zulhmiphung (tradition) kan chimrel peng lo caah asi. Pipu tuanbia le lentecelhnak vialte kan thlau dih cang. Israel mi cu Abraham chan in nihin ni tiang kum 4000 renglo an tuanbia le sining an kilkawi khawh. Israelmi bantuk in kum 4000 chung tuanbia pehtlai tein a chim khomi miphun vawleicung ah an um lo. An tuabia le sining an philh lo mi nih an miphun a fehter peng. Tuanbia le sining tha/fek deuh in aa cinkenmi le a kilkawimi paoh an miphun a fek deuh. Laimi zong ramdang ah kan miphun a tlau lo nak ding caah, chim cia tuanbia le sining chim than lengmang a hau. Nihin ni ah, Laimi tampi cu Lai tuanbia kan thei ti lo. US phak ni; nupi thit ni, fale chuah ni , hmanh a thei lo kan tam. Ramdang ah kan tuanbia le sining kan I cinken khawh lo ahcun chan tam kan nguh lai lo. Tuanbia tlau cu miphun tlau hramthawknak a si. Cucaah ramdang ummi Laimi dihlak nih kan tuanbika le sining hi a thar in dawi, hlathlai, chimrel le ciken peng a hau.
5. Tlaihmi Ngeih Ahau
Miphun pakhat fekte in a dir khawhnak ding caah tlaihmi hrampi (foundation) ngeih ahau. Tck., Kawlmi cu Buddha/Buddhist biaknak/phungki- kyawng ah fektuk in an hrampi aa bunh caah, caah zeitik hmanh ah an tlau kho ti lai lo. Cuvebantuk in Muslim caah Allah; Israel caah Pathian tibantuk tlaihmi an ngeih caah an hram a fek peng. Laimi zong hrampi tlaih awk Pathian kan ngeihmikan van tha. Ramkip ah, kan miphun fekte in a dir peng nak ding caah, Pathian hi hrampi chiah peng ahau. Israelmi ram 60 hrawng ah kum 2000 chung an tlau ko nain, an umnak ram kip ah an Pathian le Synagogoue an philh lo. An biakinn hi an miphun fimcawnnak, an politics le nunphung caah hmunlai (center) ah an hman. An Pathian, tuanbia, politics, nunphung le Synagogue aa then bal lo. Cu thil nih, an miphun a kilven peng hna. Laimi zong Pathian, biakinn le kan miphun kan then lai lo. Kan biakinn hi, thlarau tirawl eidinnak lawng si lo in, kan miphun caah a herhmi thanchonak phunkip cawnnak, kan chiatthatnak le miphun lamhmuhsaknak hmunlai ah kan hman ve lai. Cuticun kan miphun hi taksa, thinlung le thlarau ah thate in kan kilven khawh lai.
6. Thurual Tluk Aherh
“Khuapi thurual tluklo tionak” an ti bang, miphun fatete an tlaunak a ruang pakhat cu mah le mah remlonak le tukdennak ruang ah asi. Tck., Israel miphun pawl an ci a rak mih hrulhhnak hi, mah le mah heh tiah an rak I doh caah a si. Laimi hi holh le miphun fatete kan tam tuk i, thurual tluk le rem a har ngaingai. Cucaah Chin timi paoh rualrem tein um a hau. Zo le Lai, Hakha, Tiddim le Falam ti te hna; Bawi le sal, a thiang le thianglo ; cu phun kha phun; cu tlang kha tlang; cu Krifabu kha Krifabu timi, abitukmi thenrawinak lungput paohpaoh hloh a herh. Cuticun kan karlak ah rualremnak, theihthiamnak, pehtlaihnak tha a um lai; kan thurual atlu lai. A theipar cu Chin timi tefa kar ah, dawtnak a um lai. Cuticun thleidannak um lo ten kan tefa an I thila lai; tefa an ngei lai. Lamkip in kan thangcho lai i, ramdang ah kan miphun himbawm tein khua kan sa kho lai. Thurual tluk lo ahcun miphundang nih a kan dolh lai. Kan ci a mit lai.
Ramdang ah miphun tlaulo nak ding caah, acunglei thil paruk hi Laimi dihlak nih kan
Theihternak: A cunglei capar hi Salai Bawi Uk Thang nih Dr. Hai Vung Lian tialmi a rak taar mi a si.
No comments:
Post a Comment