I Am Your Keeper

Nai Democratic National Convention ah Barack Obama nih a chimmi cu "I am my brother's keeper. I am my sister's keeper" ti a si. Kan Baibal kan zoh tikah, Cain le Abel kong (Genesis 4) ah kan hmuh. Cain nih a naupa Abel cu a thah. Pathian nih na nau tah, tiah a hal tikah, "Ka nau cawngtu maw ka si" tiah Cain nih cun a leh.

Kan u kan nau zei an lawh ti hmanh theih duh lo le theih i timh lo cu, thil poi ngai a si. Anmah cawngtu maw ka si? Keimah he zei hmanh pehtlaihnak a ngei lo. Cu ti bantuk lungput cu Baibal nih a kan cawnpiakmi lungput a si lo. Baibal nih cun, na innpa kha daw, na ral hmanh kha daw, tiah a kan cawnpiak. Democratic Party i President i cuh ding ah an thimmi Obama nih cun, ka u ka nau cawngtu le zohkhenhtu ka si, timi lungput in kan kal lai tiah a ti tikah, cucu uar a um tuk.

Mah siarem lo tikah u le nau, hawile kom kha hlam. Sihmanhsehlaw, mah siarem i hlawhtlin tikah hlam ti hna lo, ti bantuk a um theo. Kan ngeih awk ah a herh ngaimi lungput cu: kan siarem tikah kanmah bantuk dirhmun a phan kho ve lomi kha zohkhenh le cawisan i zuam, an zawnruah hna kha a si ko. I am your keeper tiin kan innpa a ti khotu si hi, kan Baibal cawnpiakmi zong a si.

Laksawng Hmu Ding In

Baibal cangthim: 1 Korin 9:24-27

Paul nih cun, ” Tlik zuamnak ah an dihlak in tlik cu an i zuam nain laksawng a hmumi cu pakhat lawng a si ti kha nan hngalh. Cucaah laksawng hmu ding tein tli u. Zuamnak ah tel a duh vemi nih cun timhtuahnak ah khan felte in an um tawn. Cu ti i an um cu a uai khomi pangpar lukhimh hmuh awk caah khan a si; asinain kannih tu cu zeitikhmanh i a uai lomi pangpar lukhimh hmuh awk caah khan a si,” a ti (1 Korin 9:24-25).

Nai hrawng cu Tuluk ram ah Olympic an tuah lio a si caah, zanlei paoh ah TV ka zoh tawn. Local channel lawng ka zoh kho i, cu ahcun a bikin US pawl an i telnak deuhdeuh lawng an langhter. Tilio zuamnak, tlik zuamnak, volleyball zuamnak ti bantuk in a phunphun a um. Ramkip in a thiam, a thawng tiin thimmi, ram aiawhtu lawngte zuamnak a si caah, zoh a nuam hringhran. Olympic hi kumli ah voikhat lawng tuahmi a si caah, cu i aa tel dingmi cu kumli chung bak te timhtuahnak an ngei. Ka zohmi chungin, ka lung ah a um ngaimi pahnih hun langhter ka duh:

1. Marathon tlik zuamnak an tuah. Meng 25 chung an tli. Cu ahcun Africa i Kenya pa nih pakhatnak a hmuh. Olympic i Marathon tlik zuamnak ah Kenya nih a voikhat nak Gold Medal an hmuh a si. Tlik aa zuammi pa cu, suimilam pahnih leng an tlik hnuah, Olympic an tuahnak stadium chungah a hung phan. A donghnak bik hmun a phanh cangka in, a khuk aa bik i thla a cam. Pakhat nak a hmuh i, pakhat nak ka si ti a theih i a hmasa bik a tuahmi cu Pathian sinah lawmhnak chim a si. Thil dawh tuk a tuah. Gold medal hmu kho dirhmun tiang a phanhnak dingah biatak tein timhtuahnak a rak ngei ti cu a fiang. Nain, teinak a hmuhnak cu Pathian thawngin a si ti kha a philh lo. Marathon tlik zuam an thoknak in ka zoh lo. Nain, ka zawndamh khawhmi cu, tlik an thawk hlan ah Pathian sinah thla a cam ti cu a fiang. Laksawng a hmuh taktak tikah a hmasa bikah Pathian sin ah lawmhnak a chim.

Caan tampi ahcun, thil pakhat kan duh caah Pathian sinah kan hal. Pathian sinah kan herhmi phuan le hal hi a tha tukmi a si ko. Sihmanhsehlaw, Pathian sinin thluachuah kan don tikah lawmhnak chim kan philh theo tawn. Kenya pa nih a kan cawnpiakmi cu: mah zong nih fak piin i zuam ve i, cun, a bikin, Pathian i bochan kha a si. Teinak hmuh tikah Pathian sinah lawmhnak chim philh lo ding, Pathian thawngin teinak le hlawhtlinnak kan hmu ti theih peng ding kha a si.

2. Vawleicung Olympic zuamnak tuanbia ah, atu tan tiang ah voikhat tuahmi ah gold medal pasarih tiang a rak hmuhmi an um bal i, cucu a tam bik a si. Nain, atu tan ahcun US in Michael Phelps timi pa nih pariat bak te a hmuh i, vawleicung tuanbia ah gold medal a tam bik a hmutu ah a cang. Phelps cu bia an hal: “Na zuammi pawl kan zoh tikah a zei maw caan ahcun na tha a hlei khun in na chuah tawn i, a zei ruang bik ah dah a si?” Cu ahcun, “Sungh ka duh lo i a si ko” (I hate to lose) tiah a leh hna. A chim ka theih cangka in khua ka ruat. A dang zuamnak i aa telmi zong sungh cu an va duh cio lai lo mu ka ti. Nain, ka lung ah a hung chuak thanmi cu, Phelps nih a ngeihmi thinlung put kha a si. Sungh a duh lo. Cu caah fak piin aa zuam. Timhtuahnak tha tein a ngei. A kawltung a fiang.

Paul nih cun “Kei cu ka tlik tikah tinhmi kawl fiangte in ka ngei; kaa thongh tikah a ping a pang a thongmi bantuk ka si lo. Zuamnak hmun ah rak i zuam u tiah midang kha sawm lengmang tung in a sawmtu keimah kha hlawtmi si sual lai ning ti phang in ka pum cu ka hrem i fekte in ka uk” tiah a ti (1 Korin 9:26-27). Kannih zong laksawng hmuding in kan tliknak lamthluan ah Paul le Phelps nih an i sehchihmi “sungh duh lonak” lungput kan ngeih ve awk a si. Kan sungh lonak dingah cun, kan pum kha a herh ahcun kan hrem deuh ve a hau. Kan kawltung hrim zong i fian ngaingai kan hau.

HAWI NIH TEIMI KAN SI SUAL LO DING ZONG A BIAPI. SUNGH KAN DUH LAI LO. CUCU KAN LUNGPUT SI CIO HRAM SEH.

Cu pinah, vawleicung, a rawk khomi laksawng ca hmanh ah, thih ngamh in an tang, timhtuahnak tampi an ngeih ahcun, a rawk kho lomi le a hmun dingmi laksawng Vancungram co nak ding chinchin ahcun fak piin kan tan ding le, a herh ahcun kan pum zong kan i hrem ding a si ko hnga lo maw? Sungh cu kan duh taktak lai maw?

Jesuh Aa Thup Kho Lo

Baibal caang thim: Cun cuka cun Jesuh cu a chuak i Tair peng ah khan a kal. Inn pakhat chungah a lut i ahohmanh nih ka um hi hngal hna hlah seh ti a duh, sihmanhsehlaw aa thup kho lo. (Marka 7:24).

CIM ah phungchimnak caantha ka hmuh caah Pathian min ka thangthat i caan a ka petu upate nan cungah lawmhnak nganpi ka ngei. CIM pumhnak te hi Pathian nih thluachuah pe chinchin ko seh!

Bawi Jesuh nih a rak chimmi cu “Cenghngia nih kua an ngei i vate nih bu an ngei, sihmanhsehlaw Mi Fapa cu riahnak hmun hmanh ka ngei lo,” a rak ti (cf. Luka 9:58). Khamhnak thawngtha a kan phurh i rian a tuan ahhin a tha a ba i dinh a duh ngai ve tawn. Rili cung hna hi aa hngilhnak hmun, aa dinhnak hmun a si tawn. Thlichia le tilet lak hna ah thu hluahmah in a rak i hngilh. Mithi inn i zan khua kan dei i a thaizing kan mitkuh nih a kan nam tuk i ngakchia hna an cheh len zong ah thu hluahmah in kan i hngilhmi ko khi mitthlam ah a cuang.

Voikhat cu dinh duh ah Tair khua ah a kal i ahohmanh nih inn-khan chung i a um kha hngalhter a duh hna lo. Asinain minung herh tuknak nih Jesuh a thuh ter kho lo. Minu pakhat a fanu khuavang nih a tuahmi nih dam duh ah a rak fuh. Bawipa, ka zaangfah ko, ka fanu dam ter hram ko, tiah a rak nawl. Matthai catialtu lebang nih cun a hun uarhlei i Jesuh nih minu bia a lehning kha fakpi in a chimmi a um. “Israel tuu tlau kawl awk lawng ah pei ka rat ko cu! Ngakchia rawl cu i laak riangmang in uico cu pek phung a si lo,” ti tiang in Jesuh hmurka in biahrang a chuah ter. Asinain minu zumhnak le herh tuknak nih Jesuh a thuhter kho lo. “Bawi nih rawl an ei i cabuai in a tlami a tiltawt tete cu uico nih an ei ve ko dah kaw,†ti in bia a rak leh (cf. Matt. 15:21-28). Cu nih cun Jesuh a dinh ter kho lo i a donghnak ahcun minu fanu kha a dam ti kan hmuh.

Israel hupphengtu, aa hngilh bal lo i a ngu bal lomi Bawi a ngeitu kan si (cf. Salm 121). Asinain Pathian kan i bochannak, kan i hngatchannak, le kan herhtuknak hi Jesuh nih a duhmi a si ve. Zeitik caan paoh ah kanmah lei kap in Jesuh bawmh a hal pengmi kan si a hau. Jesuh a vailamtung i zohchih in kanmah le kan vailam ai phurhmi kan si peng ve a herh. Cu ticun thlichia le tilet cung zong ah a herh ahcun kan ke in kan kal kho ve lai i thu hluahmah in ai hngilh khomi, ai hngilh ngammi zumtu tha kan si ve ko lai.

Khrihfa hlabu No. 69 le 332 hna hi a sak in na sak manh lo zongah a rel tal in rak rel chap ve te.

Siaherhnak he,

Lal Pek Lian

(Theihternak: CIM ah Rev. Lal Pek Lian nih August 24, 2008 ni ah a chimmi a si.)

A Thalo Ngaimi Uknak Phung Kan I Cawnmi

Uknak thalo tangah a chuak i a thangmi hrat cu ralkap thuam phunphai aa hrukmi poh hi ka tih dih hna. Ka hmuh hna bakin tlik kaa tim peng. Harnak a ka pee ding ah ka ruah peng hna. Khua ka hei ruah ve tawn ahhin kawlram Khrihfa biaknak hruaitu hnanih a thalo tuk ti theih ko mi uknak thalo phung i cawn mi an um len cu hna lak ah a lang ngaimi cu:

1. Hruaitu silo in uktu si duhnak. Kanram sining ah hruaitu nakin uktu nih ram an hruai ruangah ram a rawhnak cu a si. Laimi Khrihfa kan lutlai tampi zong hruaitu a si mi tlawmte taktak lawng an si. Uktu si i timh a si. A poi ngai ka ti. Lutlai si hi mi hruaitu ding ah a si. Mi zangen le pen ding ah a si lo.

2. Lutlai si duhpeng nak. Vawlei lei zongin Biaknak lei hruaitu lei zong in voikhat lutlai sihnu thutnak mi kianh duh lo a si tawn. Cupin ah hruaitu sinak (the love of power) thlah sianlo hi a lar taktak. A ka tluk sual lai ti phan mi poh pheu. Mah kuttang rian a tuanmi caah thancho nak lam kham dih a hmangmi lutlai hi kan ram le biaknak hrawktu taktak an si. Kawlram a kan hruaitu pawl sining kan zoh tikah zaapi cozah riantuan mi cu kum 60 an tlin ah cun duhzong duh lozong ah dinh ter an si. A sinain uktu hna caah cun pensen lak can ti a um lo. Hi policy he ai lo ngai mi kan biaknak lak ah tamtuk a chuak. Kum 60 luan hnu zong ah kum sauh piak peng ding in lamkaltu hna i hman i chim ter a si. A chan ai lim ko cang mi cu a kut ah nawlnaih nak pek peng ding a si lo ka ti. Kan u pat hna a si ah cun kan u pat hna nak kha phundang in kan langh ter khawh ding a biapi ngai ko.

3. Ka chanlio ah hihi ka tuah ti uarnak. Hi zong hi a poi taktak mi a si hoi. A kan uk tu an i thleng an kan fial mi rian ai thleng. Lakphak cinter a rak si, an keuh kaa ti awk in riantuan tu an hun i thlennawn tik ah (cetsu) ti a si hoi. Thil tuah tikah kan ram caah zei tluk in dah a that hnem ti zoh lo in ka chanlio ah zei dah thilthar ka rak chuah pi ti tu i chim ding ah kan uar deuh. Cu nih cun lutlai an vun i thlen tik ah tuancia mi pehzulh um ti lo in a dang a thar in i thok than a si peng. Lohma a chuak kho lo mi riantuannak hi kan biaknak hruaitu hna lungput zong ah kan hmuh lengmang mi a si. Tial ah cun a tampi rih nain hi thil pawl hi kan biaknak chung ah kan i cawn ngaimi thil thalo an si tiah ka hmuh.

Lungrawn Khua Ahcun

Ka hawipa he TV zohpah in bia kan i ruah. Zei ngaingai, a hlei deuh in ceihmi kan ngei lo. Kawlram kong kan chim, tlawmpal ah Laitlang kan phan, a tlawmpal ah ngaknu kong a phan, a tlawmpal ah Laimi Ralzaam kong a phan, lung ah a chuak chom paoh kha kan chim lengmang i a hnu ahkhin Irag raldohnak ah kan chuak. “US ralkap hrim Irag ah tamtuk te an thi cang, pazeizat ko dik an hei thi chap te hnga aw” ka ti ahkhin ka hawipa nih thil a cangmi pakhat kong a hun ka chimh i cu nih cun ka lung a ka suk tuk. Hun in chimh ve hna ka siaherh tuk i ka hun tial:

US nu pakhat nih ralkap a si i Irag raltuknak ah a phanmi a fapa kha phone a hei chawnh. A fapa nih cun, “Ka nu, hi ka ahcun inn ropmi pi ah kan um. Ihnak tha ti zong kan ngei lo. Tam deuh cu ihphah a ngei lomi kan si. Rawlei ding zong zalak in kan ngei lo. A si khawh ahcun ihphah le eidin kan kua law kan i lawm tuk ko hnga,” a ti. A nu nih cun, “Ka fa, ka hun in kuat colh lai mu” tiah a ti. A thaizing ah cun “Na fapa a thi” tiah a nu cu an chimh. A fapa cu ihphah le eidin hmanh a kua manh rih lo. A nu cu a lung a fak tuk. Cucaah, Irag i a fapa hawile US ralkap hna caah fund a kawl. Fund a kawl ah a timi cu, “Nihin ah kannih cu kan duh tawk in eidin awk le ihnak tha kan ngeih lio ah ka fapa le a hawile cu umnak tha thi hmanh an ngeih lo pinah, eidin awk hmanh za in an ngei lo, harsa tuk in an nung. Ka fa cu a thi cang i thil kuat awk a tha ti lo. Nain, a hawile an um rih. Cu hna cu thil kuat kaa tim hna. Tel ve a duhmi nan um ahcun inn i nan ngeih ciami nan bizu chung i eidin awk le nan puan a hleimi, nan i fim komi pawl kha hlut khawh an si. A tharmi dawr ah va cawk chom a hau lem lo” a ti. Mi tampi cu an lung a suk tuk ve hna i tamtuk te an hlut, an ti.

Cu kong ka theih cun ka lung hi phundang piin a um. Ka hawipa a bia a dongh cun, kan dai ko. Ka hawipa nih zei khua dah a ruah cu ka thei lo. Kei cu Laitlang lei ka phan diam. Kan nule kan pale, kan u kan nau hna ka mitthlam ah an hung cuang lulh. Lai lei kan inn lo pawl, kan chungle nih an i hrukmi hnipuan, an i vorhmi puan, an eimi tirawl an hung cuang. Kannih thilpuan thatha, ihphah thatha, inn thatha le, eidin duhduh in kan ngeih lio ah, kan nu kan pa hna, kan u kan nau hna cu, harsa tuk in an nung mu ti ka hun ruah ah ka mitthli a ha.

Kan lungrawn khua te kha nan mitthlam ah cuanter cio hmanh uh, kan nu kan pa, kan u kan nau, kan hawile hna cu. . . .

Thinhunnak

Nai hrawng cu a zei le zei te ahkhin dik ka thin a hung lengmang. A zei ngai a si lomi tete ahkhin ka ing a puang. Cu caah, thinhunnak he aa pehtlaimi Baibal cacang le mifim hna chimmi pawl ka kawl i ka rel. Cucu, siaherhnak he ka hun in hrawmh ve hna. Duhsah tein le an sullam ruah pah buin rel hna ding ah kan sawm hna.

1) Mifim hna nihcun:

“A thin hungmi nih a thinhunnak kha tha tein a ruah than tikah a thin a hung than” (Publius Syrus).

“Chikkhat thinhunnak a daihter khomi nih nikhat chung lungnuamh lonak a hrial khawh” (Tryon Edwards).

“Mi pakhat nih a palh nain ka palh ti a duh lo tikah a thin a hung tawn” (Thomas C. Haliburton).

“Na thin a hun tikah a phichuak kha ruat” (Confucius).

“Thinhun cu vun hruh ta a si. Cucaah, tei i zuam. Na tei lo ahcun a duhnak ah an kal pi lai” (Quintus Horace Flaccus).

“Thinhunnak cu hruhnak in aa thawk i ngaihchiatnak in a dong” (Pythagorus).

“Thinhunnak damternak ah a tha bik cu a hnu deuh ah thawnnak a si” (Lucius Annaeus Seneca).

“Thinhunnak nih mah nak niam kha mah nak sang ah a canter” (Ralph Waldo Emerson).

“Na thin a hun tuk tikah khin, minung kan chan zeitluk in dah a tawi ti kha hun ruat ta” (Marcus Aurelius Antoninus).

“Pathian nih a ka zoh zungzal ko ti a hngalmi nih cun a thinhunnak aa sum kho” (Plato)

2) Kan Baibal ah thinhunnak he pehtlai i tampi a ummi lak ah a tanglei hi vun ruat than hna hmanh usih:

“Pathian sinah nan laksawng cu biaktheng cung i pekchanh na zalh tikah khan, na unau pakhat khat kha na cungah thinhunnak a ngei ti na hun hngalh ahcun, biaktheng hmai ahcun na laksawng cu chiata ko law khulrang in va kal law na unau he khan remnak va tuah, cu hnu ah cun ra than law Pathian sinah na laksawng cu va pe” (Matthai 5:23-24).

“Cun thlacam in nan dir tikah, vancung nan Pa nih nan sualnak an ngaihthiam hna nak hnga, an cung i thinhunnak nan ngeihmi kha va ngaithiam hna u” (Marka 11:25).

“Na thin a hun ahcun na thinhunnak kha sualnak chung i an luhpitu si ter hlah; cun na thinhunnak cu ni tlak ter hlah” (Efesa 4:26)

“Sihmanhselaw atu cu thinhunnak te hna, ingchiat te hna, huatnak lungthin te hna, cu nan hlonh hrimhrim hna lai. Mi va nihsawhnak bia siseh, holh thurhnawm si seh, nan kaa chungin nan chuahter hrimhrim lai lo” (Kolose 3:8).

“Ka dawtmi u le nau hna, mah hihi philh hlah u: ahohmanh bia theih duhnak lei ah cun a khul a rangmi si u law biachimnak lei le thinhunnak lei ah cun a khul a nuarmi si u. Minung thinhunnak nih Pathian tinhmi dinnak kha a chuah ter lo” (Jeim 1:19-20).

Thinhun cu a phung a si ko. Nain, thinhunnak nih a teimi kan si lo ding kha a biapi ngai. Thinhunnak nih cun kan pum puluk in fahnak a pek. Thinhunnak a tei khomi cu an ngan zong a dam. An i nuam. Midang zong an nuamhter hna.

Ka Nu

Thla kua chung har ngaiin
Na ka pawi mu

Hnuk thlum na ka dinh kha
Ka nunnak hram pi a si ee

Fale caah tiin
Rian hrang na rak tuan.

Zingka tein fale caah
Na tho tawn maw ka nu aw

Rawl na chuan dihin
Fale rawl na kan pek

Sianginn kai dingah
Na kan timh tuah tawn

Inn in langhnak kan liam tiang
Na kan cuanh tawn kha

Fale sianginn kai kar ah
Rung tlang ah thing na phur

Fale sianginn tin i um lo phan ah
A ran khawh chungin na tlung mu

Na chuanmi chuncaw na kan pek
Tha nuam in kan rak ei kha

Mah lio ahkhan cun mu ka nu
Na rethei tuk ti kan rak hngal lo.

Kan sianginn kainak caah
Nilin khua al hrial loin rian phunza na tuan.

Ka nu na ngaih kan chiatter bal maw?
Na ngaih kan chiat ter bal ahcun ka ngai thiam mu

Ka upa deuhdeuh i na dawtnak ka theih chin
Ka nu, nangmah tluk in fale a dawtu nu an um ti hnga maw ka ti.

Caan ka ngeih paoh ah na dawtnak
Chim ka dai lai lo.

Cung khua nu nih lunun ngandamnak in pe sehlaw
Nunsau nak thlua in chuah ko seh mu.

Tuah Kel

Tuah Kel: Daniel 6:10 Relnak*

*Theihternak: Hi capar hi Thomas Cung Bik nih Tilim Journal (2008) ah a tialmi kan hun tarmi a si.

Hi capar nih hin Daniel nih cun zei bantuk thil a chuah hmanh ah Pathian cu a tuah kel tein a biak i a thangthat ko ti kha langhter aa timhmi a si. Cu pinah, Pathian cu nawlngeitu, zeizong vialte a uktu a si i zumhtlak a simi a fale kha a zoh sawhsawh hna lo ti zong langhter aa tim.

Daniel cauk rel tikah, dal 3 nak le dal 6 nak nih lawhnak tampi an ngei, ti hmuh khawh a si.[1] Dal 3 nak ahcun Daniel a hawile a simi Sharach, Meshach, le Abednego nih Nebuchadnezzar siangpahrang pa sermi sui milem an biak duh lo nak le, cu ruangah mei phu chungah an paih hna nak kong kan hmuh.[2] Dal 6 nak ahcun Daniel nih a tuah kel a simi, a Pathian sinah thla a cam ruangah, chiandeih umnak chungah an paihnak kong aa tial. Dal 3 nak le dal 6 nak an i lawhnak hi fiang deuh in kan hun langhter lai. An hmun hnih ning zoh tikah,

1. Daniel le a hawile pathum nih harnak an tonnak a ruang aa khat. Cucu, an riantuan hawi nih an nahchuah hna ruangah a si. Phundang in kan chim ahcun, an riantuan hawi nih an phuan hna ruangah harnak an tong.
2. Siangpahrang Nebuchanezzar le Darius nih nawl an chuahmi nih Daniel le a hawile an biaknak a zuam cawh. Sihmanhsehlaw, an biaknak ah zumhtlak tein an um i, thihnak hmanh kha an tih lo.
3. Siangpahrang nawl chuahmi zulh lo ruangah, thihnak a chuahpi khotu dantatnak pek an si. Daniel cu chiandeih thong ah thlak a si; a hawile cu meiphu chungah an paih hna.
4. Thihnak thladem tang ah an um nain, an biakmi Pathian nih thihnak chungin a luatter hna.
5. Pathian nih a khamh hna ruangah siangpahrang nih Judahmi an biakmi Pathian an thangthat.
6. Thihnak thladem chungin a luatmi Daniel le a hawile cu a hlan nak hmanh in an hlawh a tling.

Kan langhter bantuk in, Dan 3 le Dan 6 hi lawhnak tampi an ngei. Sihmanhsehlaw, an i khat ti awk cu a tha lo. Zei cah tiah, Dan 3 nak ahcun harnak a tongmi, an zumhnak hneksak a tongmi hi minung pathum an si: Shadrach, Meshach, le Abednego tiin. Dan 6 tu ahcun Daniel amah lawng a si. Cun, hi tuanbia pahnih zoh tikah, an can lio caan aa dang. Pakhatnak hi cu Nebuchadnezzar nih a rak uk hna lio ah a si i, pahnihnak cu Darius uknak lio ah a rak si. Pakhatnak tuanbia ah cun, siangpahrang nih a sermi milem hmaiah kun an fial hna; nain, Daniel hawile pathum nih cun an rak kun duh lo. Pahnih nak tuanbia ahcun, mipi kha siangpahrang sinah dah ti lo cu, a dang a zei bantuk Pathian hmanh nan bia lai lo i an sinah thla nan cam lai lo ti an si; nain, Daniel nih cun a Pathian sinah thla a cam, a tuah tawn kel ning tein. Pakhat nak tuanbia ahcun, siangpahrang bia an al hi mibu hmai ah a si nain, Daniel tu cu amah a inn chungah a si. Cu caah, hi tuanbia pahnih zoh tikah, an i lawhnak a tampi bantuk in, an i dannak tete zong an um.[3] A zei bantuk a si hmanh ah, an pahnih nih an chim veve mi cu, harnak lakah zei tin dah kan zumhnak hi kan nunpi lai ti kha a si. Daniel le a hawile nih cun, an nunnak caah phang loin an biakmi Pathian sinah zumhtlak tein an um.

Atu tan ah zoh ti dingin chuahpi duhmi cu Daniel kong a si. Dal 6 nak ah kan hmuhmi cu, Daniel nih a nunnak caah tih a nung ti a hngalh ko buin Pathian sinah a tuah kel tein thla a camnak kong kha a si. Dan 6 nak kan rel le cangka in kan hmuhmi cu, Darius siangpahrang kut tangah Judahmi an rak um ti kha a si. Darius nih cun a ram felfai deuh in a uk khawh nakding ah mangki bawi 120 a chiah hna. Cu hna vialte cungah cun vuanci pathum a chiah hna. Cu hna pathum lakah cun Daniel zong aa tel ve.

Dan 6:3 ahcun, “An riantuannak ah Daniel nih vuanci dang hna le mangki dang hna cu a thil ti khawhnak in a iap hna i cucaah siangpahrang nih ram vialte uktu ding i chiah awk ah a lung chung in a ruah,” tiah a tial.[4] Cu tikah vuanci pawl le mangki bawi pawl nih Daniel cu an nahchuah. Daniel nih ram a ukning kong ah a palhnak an kawl. Nain, an hlawh a tling lo. Zei cahtiah, thil tha lo a tuahmi pakhat hmanh an hmu lo. Cu caah, a biaknak lei talin a sual kan kawl kho hnga maw ti an ruat. Siangpahrang pa cu an va thawh i, na ram chung ummi vialte nih nangmah sinah dah ti lo cun, a zei bantuk pathian sin le aho sin hmanh ah tu hnu thla khat chung thlacam lo siseh tiah, kan hna a tla.[5] Cu caah, cu ti cun nawlbia chuah law, cu a zul lomi cu chiahdeuh thonginn chungah thlak si hna seh, an ti (6:7). Siangpahrang nih cun, nawlbia cu catial in a chuah.[6]

Dan 6:10 ah cun,

Daniel nih cu nawlbia cu chuah a si cang ti a theih tikah a inn ah a lawi. A inn khaan cung dot ah khan Jerusalem lei hoih in thlalangawng pathum an um. Khika ah khan a tuah tawn phung a si zungzal bantukin a khuk aa bil i ni khat ah voi thum lengmang thla a cam i a Pathian kha a thangthat.[7]

Hi cacang hi tha tein zoh tikah Daniel tonmi thil kong hi fiang deuh in hmuh khawh a si. “Daniel nih nawlbia cu chuah a si cang ti a theih tikah” timi nihhin thil tampi a langhter. Nawlbia chuah a si cang ti a si. Zei bantuk nawlbia dah chuah cu a si? Ram chung ummi vialte nih ni sawmthum chung, Darius siangpahrang sin dah ti lo cun, a dang sinah thlacam lo ding le cu a zul duh lomi cu chiandeuh thonginn chungah thlak ding timi nawlba a si. Cu nawlbia cu a chim men si loin, phungtlai tein chuah a si cang. Zulh duh lo ahcun, chiandeih thong ah thlak i thih ding a si. Daniel nih cucu a theih tikah a inn ah a tin.[8] Hi ka ah theih timi biafang hi Aramaic le Hebruholh ahcun yada‘ ti a si.[9] A sullam cu “theih” asiloah “hngalh” ti khi a si. Hi yada‘ timi nih hin theih menmen le hngalh menmen lawng khi a sawhmi a si lo. “Theihngalh” khi a sawh duhmi cu a si. Theih pinah tha tein le naih tein hngalh khi a sawh duh. Phundang in kan chim ahcun, a chung muru tiang theih hngalh kha a chim duhmi cu a si.[10] Daniel nih nawlbia an chuah cang ti a theih ti tikah a sullam cu, Daniel nih hin nawlbia chuahmi hi zei ruangah dah chuah a si, zei bantuk nawlbia dah a si, tih a nungmi phun a si maw si lo, ti bantuk in nawlbia chuahmi kong he aa pehtlaimi theih awk vialte a theih i a hngalh dih ti kha a chim duhmi a si. Cu a theih tikah inn ah a tin. Daniel nih inn a tin tikah fiang tuk in a theihmi cu, siangpahrang nih a chuahmi nawlbia a zulh lo ahcun, a caah tih a nung, thihnak tiang aa sawm khawh ti hi a si.

Daniel inn hi a ngan maw, a fa ti hngalh a si lo. Ruah damh khawh a simi tucu ram chungah vuanci a tuanmi pakhat inn cu zaran inn nakcun a tha deuh lai, a ngan deuh lai, aa dawh deuh lai tihi a si. Baibal nih a kan chimh tiang ahcun, “A inn khaan cung dot ah khan Jerusalem lei hoih in thlalangawng pathum an um.” Hika zawn hi amah Aramaic holh ahcun, Jerusalem hoih in aa ongmi thlalangawng pathum an um, ti a si. Cu caah, mi cheu nih an chim tawnmi cu Daniel nih a inn a phanh cangka in a inn thlalangawng kha a hun hna ti a si. Nain, Baibal ahcun cucu kan hmu lo.[11] Jerusalem lei hoih in thlalangawng pathum an um i, an i ong ti tiang lawng kan hngalh khawhmi cu a si.[12]

Dan 6:10 nih cun, “Khika ah khan a tuah tawn phung a si zungzal bantukin a khuk aa bil i ni khat ah voi thum lengmang thla a cam i a Pathian kha a thangthat” tiah a tial. “Khika ah khan” timi nih a langhter mi cu a inn khaan cung dot, Jerusalem lei hoih in thlalangawng pathum a ummi kha a si. Cu ka ahcun “a tuah tawn phung a si zungzal bantuk in” tiah aa tial. Hi nih a langhter komi cu Daniel nih thil thar a tuah lo tihi a si. Daniel nih a hun tuahmi cu voidang zong ah a tuah tawnmi kha a si. Siangpahrang nih nawlbia a chuahmi al duh ah, thil thar a tuah lo. A tuahmi cu “a khuk aa bil i ni khat ah voi thum lengmang thla a cam i a Pathian kha a thangthat.” A tuah kel a tuah ti kha kan hmuhmi cu a si. Cu a tuah kel a simi cu: khuk i bil i nikhat ah voi thum lengmang 1) thlacam i 2) Pathian thangthat kha a si. Seow nih cun, siangpahrang pa nih a chuahmi nawlbia thar ruangah Daniel nih hin thil kha a hlei zong a tuah lo, a tlawm deuh zong a tuah lo, a tuah kel te kha a tuah ko, a ti.[13]

Daniel nih hin thil thar a tuah lo. A tuah tawn bantuk in Pathian sinah thla a cam i Pathian kha a thangthat. Daniel nih hin thla a cam tikah zei dah a cam ti belte cu kan hngal kho lo. Si dawh a simi cu, a miphun caah a si. Miphun dang ram ah sal ah an um lio a si i, cu lio i an duh bikmi cu, an ram i kir than khawh le Jerusalem ah Pathian thangthat than khawh kha a si.[14] Cu ca zongah, thla a cam chih ti cu zawndamh khawh a si. Cu pinah, thla a cam i Pathian a thangthat ti a si tikah, a thlacammi hi Pathian thangthatnak a si ti zong a fiang.[15] Pathian sinah a herhmi a um caan lawngah si loin, Pathian thangthat duh ah thla a cam tawn ti kha kan hmuh khawh. Daniel nih a nunnak ah Pathian sin thlacam le Pathian thangthat cu a tuah lengmang tinak a si. Zarhkhat ah voikhat tuah si loin, nikhat ah voi thum lengmang thla a cam i Pathian a thangthat.

Cu ti in thla a cam cu, a ral hna nih an va hmuh. Zei tin dah an hmuh khawh? Daniel nih cun a thup in a tuah lo caah a si. A tuah kel tein a tuah caah fawi tein an va hmuh nak cu a si. Cu caah, siangpahrang sinah an va phuan i, siangpahrang cu na nawlbia bantukin chiandeih thongah Daniel cu na thlak a hau an va ti. Cu tikah, amak tukmi cu, siangpahrang nih Daniel khamh aa zuam (6 :14). Nain, a rak chuah cangmi nawlbia kha let awk a tha ti lo. Cu caah, a donghnak ahcun Daniel cu chiandeih thong ah cun an thlak. Siangpahrang nih Daniel cu a thawh i, “A rian na tuan zungzal mi na Pathian nih in khamh ko seh!” (6:16) tiah a ti.

A thaizing ah siangpahrang cu thonginn ah a va kal i hi tihin a au: “Daniel, a nungmi Pathian salpa, a rian na tuan zungzalmi na Pathian nih cun chiandeih hna sin khan an khamh kho maw?” tiah a ti (6:20). Cu tikah Daniel nih cun aa thawh i,

“Siangpahrang cu saupi nung ko seh! Ka Pathian nih chiandeih hna cu an ka phih awk ah a vancung mi kha a run thlah hna i cucaah ka cungah zeihmanh thatlonak an tuah lo, zeicah tiah amah nih a ka hmuh ning ah kei cu a suallo mi ka si i cuhleiah maw siangpahrang nangmah cungah thatlonak zeihmanh ka tuah lo” tiah a ti (6:21-22).

Daniel cu a leng ah an chuah i, Darius siangpahrang nih cun vawilei cung dihlak ah hitihin thawng a thanh:

“Nan thluachuahnak cu karh chin ko seh! Ka peng chung dihlak ah mi vialte nih Daniel i a Pathian cu nan tih lai i nan upat lai: Zeicahtiah amah cu Pathian nung, zungzal in a hmunmi, a thawnnak a dong lo i a bawi si nak a dong lomi a si. Amah cu khamhtu, chuahtertu, hmelchunhnak le khuaruahharnak van le vawlei cungah a sertu a si. Amah nih Daniel cu chiandeih hna thawnnak chungin a khamh
cang” (6:25-27).

Daniel nih a Pathian caah zumhtlak a nunnak le Pathian nih Daniel a umpinak a hmuh tikah Darius siangpahrang nih Daniel a biakmi Pathian cu hitihin a langhter:

1. A nungmi Pathian
2. Zungzal a hmunmi Pathian
3. A thawnnak a dong lomi Pathian
4. A bawinak a dong lomi Pathian
5. Khamhtu Pathian
6. Luattertu Pathian
7. Zeizong vialte a sertu Pathian

A biakmi Pathian caah zumhtlak a si ruangah le a riantuannak ah a fel caah, Daniel cu siangpahrang hmai le Pathian hmai ah mithmai tha a hmu. Daniel nih a nunnak caah tih a nung ti a theih ko nain, a tuah kel a si bantuk in Pathian sinah thla a cam i Pathian a thangthat. Daniel uar a um nak cu zei bantuk thil a chuah hmanhah, tih a nungmi a si zong ah, a tuah kel tein thla a cam i Pathian a thangthat khawh. Cu ruangah cun chiandeih thong chungah thlak aa huah. Sihmanhsehlaw, a biakmi Pathian nih chiandeih hna ral in a khamh ti kha kan hmuh.

Caan tampi ahcun, thil thar tuah cu chim lo, kan tuah tawnmi thil pehzulh tein kan tuah kho tawn lo. Nain, tuah khawh kha an biapi tawn. Tuah kel tuah kan ti tikah, zu din kel in din, kuak zuk kel in zuk ti bantuk, kan nunnak ah a miak lomi, Pathian kan thangthatnak a kan bawm lomi kha chim duhmi a si lo. Thiltha lei in ruahmi ah tuah kel tein tuah khawh i zuam ding kha chim duh deuhmi cu a si. Phundang in chim ahcun, kan tuah tawnmi ah hin tuah than ti lo ding an um. Tuan rih ding i a caan a zat tikah ngol te ding zong an um. Cun, tuah i ngol ti lo ding, tuah peng ding zong an um. Tutan ah, tuah peng dingmi kong hi chim duhmi cu a si. Tuah kel tuah hi a har nain a hermi, a biapimi a si.

Daniel nunnak kan zoh tikah, a miphun caah thlacam le Pathian thangthat cu a tuah kel an si. Daniel bantuk in, kan miphun caah thla kan cam tawn, zaanghlei kan cawi tawn, cun pakhat le pakhat zong kan i bawm chan tawn. Cu pinah, Pathian thangthat cu kan i nunpi mi a si. Asinain, nihin kan vawleicung sining a phunphun ruangah, a hlan i kan tuah tawnmi tuah kha a fawite ti lo. Zarhpini a phanh tik paoh ah biakinn ah kan kal i, Pathian kan thangthat tawn. Thil a phunphun ruangah, Pathian kan biak tawnning in biak hi a har ngai caan a um kho. Biaknak caah kan pek tawnning in pek zong hi a har caan a um ko lai. Khua le ram kan dawtnak zong hi dawt kel in dawt ding cu a har caan a um ko lai. Cu bantuk in harnak kan ton tikah, kan sining taktak cu a lang te lai. Pathian kan zumhnak a feh le feh lo, biaknak ah kan i zuam tak le tak lo, khua le ram kan dawt tak le tak lo, kan sining fiang pup in a lang te lai.

Zei bantuk caan le sining chungah kan um hmanhah, Daniel bantuk in kan tuah kel a simi kan miphun caah nun le, Pathian thangthat hi kan pehzulh ding a biapi ngaingai. Cu bantuk in kan tuah ahcun, Daniel Pathian, kan Pathian a si vemi nih, thluachuah a kan pek lai i, midang hmai le Pathian hmai ah mithmai tha kan hmuh pinah, kan nunnak zoh in midang nih Pathian an hmuh lai i an thangthat ve lai.

--------
[1] Daniel tuanbia bantuk hi kan Baibal hmun dang zong ah hmuh khawh an si: Genesis 39-41 ah Joseph zong leirawi a tong; Ahasuerus siangpahrang chan ah Esther le Judahmi leirawi an rak si; cun Daniel 3 ah a hawile zong leirawi an tong. Phundang in kan chimah cun, dohtu le ral an rak ngei. Nain, adonghnak ahcun Pathian thawngin teitu an si than. W. Sibley Towner, Daniel, Interpretation (Atlanta: John Knox Press, 1984), 79, hi zohchih.
[2] Daniel a hawile pathum kong (Dan 3) hi Tilim Journal ah ka tial bal cang. Thomas Cung Bik, “Daniel Hawile Nihcun” Tilim Journal (2007) ah hmuh khawh a si.
[3] S. R. Driver nih cun, “Daniel nih harnak a innak cu a tuah tawnmi tuah tlolh a duh lo caah a si” tiah a ti. Joyce G. Baldwin, Daniel: An Introduction and Commentary (Leicester, England: Inter-Varsity Press, 1978) nih a chim chinmi a si.
[4] Baibal cacang paoh hi David Van Bik nih a kan lehpiakmi Lai Baibal Thiang chungin lakmi an si.
[5] Daniel a riantuan ti pawl nih, kan zapi tein kan hna a tla, an ti tikah an lih ti kha a lang. Zei cah tiah, Daniel nih hi nawlbia chuahnak ding kongah a lungtling ve ti kan hmu lo. Cu pinah, Daniel nih an biaruahnak ah i tel ve sehlaw hihi nawlbia chuah ding hi cu a duh bal hnga lo.
[6] Towner, 78, nih cun hi tuanbia hi Mede le Persian pawl an nawlbia chuahmi le Pathian nawlbia an i zuamnak a si i, cu ahcun Pathian nawlbia nih teinak a hmuh, a ti. Persian pawl nawlbia ning cun Daniel cu chiandeih thong ah thlak a si nain, Pathian nawlbia a zulh ruangah Pathian nih teinak le luatnak a pek.
[7] Hi cacang hi an rak tialnak Hebru Baibal ahcun cang 11 nak ah a um. Cun mirang in lehmi Baibal cheu khat TNK ti bantuk zong ah cang 11 nak ah a um. Nain, kan Lai Baibal Thiang ah le a dang NRSV, NIV le NKJV ti bantuk ah cang 10 nak ah a um caah cu ning cun hika ah hman a si.
[8] Baldwin, 128, nih cun, Daniel nih nawlbia chuah a si tikah, rap an ka chiah hnawh cang ti kha a hngalh, a ti.
[9] Atu kan zohmi cacang hi cu Aramaic holh in a si. Yada‘ timi Baibal chungah a hmannak pawl tam deuh in theih duh ahcun, Francis Bown, S. R. Driver, and Charles A. Briggs, The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon (Eight Printing; Peabody, Massachusetts: Hendrickson Publishers, Inc., 2004), 393-395.
[10] Biakam Hlun cauk ahcun yada’ timi theih hi a phunphun ah a hman. Tahchunhnak, “Adam nih a nupi Evi cu a hngalh i fa a pawi” (Gen 4:1; 4:17, 25 zohchih).
[11] Dan 1:1-2:4a le 8:1-12:13 hi Hebruholh in tialmi a si i, Dan 2:4b-7:28 hi Aramaic holh in tialmi a si. Cu caah, atu kan relmi cacang hi Aramaic holh in tialmi a si i, Aramaic ahcun Daniel nih, thlalangawng kha hramhram in a on i siangpahrang nih phung a tuahmi kha a buar ti a um lo. A tuah kel in thla a cam ti lawng a chim.
[12] Dan 6:10 pinah a cung dot a ummi inn kong le Jerusalem lei hoih in thlacamnak kong hi Biaceihtu 3:20; 1 Siang 17:19; 2 Siang 1:2; 4:10 le 1 Siang 8:30, 35, 38, 42, 44, 48 zong ah hmuh khawh an si.
[13] C.S. Seow, Daniel, Westminster Bible Companion (Louisville: Westminster John Knox Press, 2003), 90.
[14] Louis F. Hartman and Alexander A. Di Lella, The Book of Daniel, The Anchor Bible, vol. 23 (New York: Doubleday, 1978), 199, ah Judahmi hna nih sal an taan hnuah, an inncung dot in Jerusalem lei hoih in thla an cam tawnnak kong kha tam deuh in hmuh khawh a si.
[15] John E. Goldingday, Daniel, Word Biblical Commentary, vol. 30 (Dallas: Word Books, 1989), 131, nih cun Daniel nih thla a cam tikah, sal i a taangmi a miphun caah le amah pumpak caah siseh law a dawh. Cu a thlacam cu Pathian thangthatnak nih a zulh a ti.

Rawl A Tammi Laimi An Tuarnak Tuarpi Buin

Theihlo hi cu minung phung a si kan ti hnga. A sinain theih ko bu in i theihter lo hi a fak ngaimi a si. Laimi mi tampi an rawl a tam, Mautam ruangah khengkur khat rawl cu chungkhar nupa farual in i hrawm i ei ti a si. Hi lio ah a kan uktu ralbawi hna lei in zei bawmhnak hmanh pek lo pin ah, a rawl a tam cuahmah mi Laimi cu poter an phurhter hna, rumro in rianhrang tuan an fial hna. An ngeih chun an vok le an ar an thahpiak hna. Nun ve ko tung i minung pakhat nih aa chuah pimi covo zei hmanh ngeih lo dirhmun hi a fak hringhran ko. Ramhruaitu an i ti nain annih an bawhmi cu mipi zei tin an thi kan dawp lai ti lawng a si i zeitin dah kan bawmh hna lai ti a si lo. Rawltam buin aho hmanh nih rian an tuan kho bal lo. Theihlo ruangah si lo in theih ko bu in an thih ah va thi ko hna seh ti ah an kan zoh sawh ko mi hi cu minung ah an kan ruah lo tluk a si ko. Hilio ah Laimi hna nih kan thazaang kan chuah i kan tanti a herh hringhran. Kan duh zong duhlo zongah kan tuan dingmi kan ram rian a si. Esther sin ah Mordekai nih a rak cahmi bia hi kannih zong nih kan philh lo awk a herh ngai ka ti. Esther4:13-14:

13 Cun Mordekai nih annih cu hi bantuk Esther cu va chimh awkah bia lehnak a pek hna: “Judah mi a dang vialte hna nakin kei cu siangpahrang inn chungah hin ka um caah ka luat deuh hnga tiah i ruat hlah. 14 Zeicahtiah hi bantuk caan i dai tein na um ko ahcun, Judah mi hna caah hin himnak le luatnak cu hmun dang le ka dang in a chuak thiamthiam ko lai, sihmanhsehlaw nangmah le na pa innchungkhar hna tu hi nan thi lai. Hi bantuk caan caah hin dahkaw pennak chung i na phak hi a hei si ko hnga, aho nih dah a hngalh?” tiah a ti.

Hi bantuk caan i bawm khotu ding caah hin Pathian nih Laimi ramtha ah a rak kan phakter hi a si ko lai. Cucaah kan thazaang kan ngeihchiah in Laimi tuanbia tial ding hi kan ram nih a kan pek mi ramrian a si.

Hawitha

Na mitthli tlak tikah ka sinah raa . . . na mitthli kan hul ter khawh lo zongah na sin ah ka tap ve lai. Lung sivang na um zawnah rak ka au . . . kan nuamh ter kho lai lo nain na chimmi paoh kan ngaih piak lai. Mi nih an in hlawt dih zong ah na zei poi hlah . . . na caah a zungzal na hawi tha ka um ko. Zawtfah na tuar tik ah ka chim . . . kan dam ter kho lai lo nain na pawng in kan um pi lai. Hniksaknak fak tuk i na ton caan zongah ka philh hlah . . . na tonmi hniksaknak chungin kan luat ter khawh lo hmanhah na tluk nakhnga lo kan dir kamh lai.

Thazang na ngeih lo caan ah na caah thiangthunh
Na mitthli tlak zawnah na mitthli hnawhnak tissue
Na bat tuk caan ah zilthli kik
Na tihal caan ah dairial tikik . . . na hawitha bik ka si lai.