Thursday, February 19, 2009

Chin National Day

By Pu Lian Uk

U le nauhna:

CND kong hi Mirangholh cun ramdangmi nih an kan theih pive awk ah kan ttialmi a um na in Laiholh in ttialmi hi atam tuk rua lo. Cu caah a hramthawk in fianglakte in ttial deuh ah tthatdawh asi. Asi na in atawi zong in kan vun ttial lai.

India lei ah hin 1760 hrawng hin Chittagong tiang hi mirang nih anvunlak . 1885 ah Kawlram cu anlak. Cu Mirang an vunlakmi Chittagong hrawng India ram le anlakmi Kawlramkar lak ah a ho hmanh nih uk lomi India lei zong in ukmi asi lo i, Kawlramlei zong in ukmi asi lo amahte in a auk mi Chinram kau ngai kha Mirang nih an vun hmuh. Cutik ah Mirang ukmi Indiaram Chittagong lei le Kawlram ihlanhnak ding ah Chinram hin lam cawh naknawlkanpee u tiah Chinram uktu bawipawlkha an rak hal hna i nawl anpee hna lo.

Cu caah kan ukmi Kawlram le India ram ah Chin minih hna nan rak hnawh. Kan uknakchung mikhua nanchim, sal ah nantleih hna caah kan ukchung himnak ding chimm tilo ding in kantuah hna laiti ruah nak in Chinram cu India lei ralhmai le Kawlramlei ral hmai pa hnih in an i tthuan i, 1888 in an vun chimm. Chin mi nih anderh ve hna i, Siallum battle ground hna i, an itukmi hmual afahtuk caah Mirang lei ralkap sibawipa nih amah hma putbu in hma hmu mi an ralkap pawl athlawp hna ruang ah Victoria Cross (VC ) AungSanthuriya bantuk zong an rak peek phah.

Raifanh in Mirang leiralkap an zaw i raltuk khawh ti lo in khuaah an kir ter hna, an thi hna. Chinmi nih ambush an tuah hna i an thah hna tibantuk a tamngai. Cucaah Mirang zong raltuk anba i, remnaktuahding Chin ramuktubawipawl cu bia anpeek hna . Cubia anpeek mi hna cu Chin ramuktu bawivialte nih hlan lio nan uktawn ningte in nankhua le nanramcu nan uk ko lai i, ngunkhuai long mirang kha nankan peek lai an ti hna.

Mirangkai hlan Lairam uknak phung cu bawipawlnih khua le ram uknak kha ro in chanh miphung arak si. Lairam bawipawl zong cubia cu an hna a tlak caah remnak biakam kakip khua ah an tuah thluah mah. Cu rem nak tuah lio an biakam cu Chin Hills Regulation 1896 upadi chung ah uknak ro in ichanh mi phung cu an ttial chih.

Chin Hills Regulation 1896 chung ah: “Chins includes Lushai, Kuki, Nagas , Chins in the Chin Hills and any person who adopt Chin culture and language” ti cu upadi provision pakhat ah an rak ttial chih. Zeicah hitin anttialtiah hivialte miumnakramkaupi hi uktupakhat in kan rakngeih lo cu afiang. Asi na in an i-ukning kha biaknakphung zulh in an rak iuk hna. Cu anbiaknak zumh ning hi arak ikhat ngawt dih.

Minungnih thlarau anngei i an thih hnu ah cu thlarau cu mithikhua ah an va um tite hna, cuti thih hnu ah hell a umti an zumh lomi te hna, anbiaknaktuahtik ah saram in thawinak anrak tuah te hna vialte hi an rak ikhat dih. Cu anbiaknakzumh ning aa khahnak nih an nunphung zeimaw zat tiang aa khat in an rak hmuh piak hna. Cucaah hitin mindangdang an rakngeina in Chin tiah miphunkhat ah an rak chiah hna hi asi. Cucaah bawichungnih hlan lio mirangkai hlan an uktawnning te in uknak kha ro in ichanphung an ttialchih mi Chin Hills Regulation 1896 in 1896 - 1947/ 48 tiang uk asi.

Thlanglei Lairam Matupi peng cheukhat le Mindat Kanpetlet le Palet wah ah hin cu ti bawiuknak a umnak a um i a um lonak zong arak um pah. Cu chan hrawng in loram ngei an rak um cang. Loram ngei mi anramchung lo atuah mi paoh kha cu loram ngei minih an uk hna. Ramngeidang ram ah lo an tuah ah cun cu ramngei dang sin a uknaktang ah lotuah tuhna cu an um tthan hna. Cheukhat hmun ah cun ankhua i khuasa kho, mi-ngeimirum paoh anbia kha khua mi nih anngai hna. Cubantukkhua ah cun khuami nih ankhua uktu ah an thimhnabantuk democracy phung nawn khi a rak si. Cuti khua uktu fiangfai in an um lo nak ka ah Mirang nih khua uk tu kha an chiahchawm hna. Chaklei ah Chinramuktu bawi hna nih an ukmi hna khuami sin in khuachiah sakhua rawl rel akhua cio in an peek hna phung khan anpeek ter ve hna na in uknakkha ro in an ichanh ter lem hna lo.

India leiral hmai in lakmi Chinramkha India ram Mirang Governor uk naktang ah anchiah i, Kawlramlei ral hmai in lak mi kha Kawlram i Mirang Governor kuttawi ah chiah an rak si. Asina in Governor kipnih Chinramchung Chinmikha cu Kawlram mi le India ram mipawl uknak upadi in uk hna lo in Chin Hills Regulation 1896 upadi pakhat longte khan an uk an hrawm ter dih hna. Cu ti cun Kawlram le India ram adangdang in Independence an hmuh tik ah Chinram an rakchim lio ralhmai anlak mi ramri ning cun Chinramcu pa hnih ah tthen thai a hung si.

Independence kan hmuh tik ah Kawlrambupi ah a vun itel ve mi Chinram hi Mirang uk lio 1896 Chin Hills Regulation ning in maw bawichungnih ramuknak hi ro in an ichanh rih lai maw ,mipi thim mi hruaitu nih dah a uk laiti bia ahung chuak. Chin Hills Regulation ning bawichung uknak asi ah cun, Lairam in Union Parliament i thlahmi MP 14 chung ah Chamber of Nationalities i aa telmi pariat hi Chinram uktu bawichung nih anmahbawichung long in ithim ding khi asi. Zapi commoner nih cun Chamber of Deputies timi Lairam inthlah mi mipi aiawk tu pa ruk long kha mizapi mee in mizei paoh kha thimding asi.

Thimnak tuahhlan ah Interim government an dirh chung mi ah Chinramuktu Chin Affairs Council ah wankyi hi Pu Vomtu Mawng nih a ttuan i, Parliamenttary secretary ah Captain Mang Tungnung asi. Chin affairs Council meeting Chairman (speaker) ah Pu Lian Tthum asi. Pu Liantthum cu Phaipha Bawi hrin asi. Capt. MangTtung Nung te zong hi Tedimpeng Muizawl khua a uktu Bawihrin anrak si ti intheih asi. Anpathum hi ralkap chuak longte ansi i ralkap lio in i-theih hngalh dih cang dawh ansi.

Anmah Pathumnih cun Chinram ukning ramuk bawi phung ro in uknak ichanh leng mang mi hi chan hnu adawn cang. Cucaah Chinram hi thimmi hruaitu nih uk ding asi ti hi anchuahpi. Cu caah 1948 February lio Falam i tuah mi Chin conference ah Ramukbawi vialte le zapi kha Chin Hills kaa kip in aiawh tu cio thlahmi Paletwa leitiang in an kai. Ramuk Bawichung in conference akaimi le zatlangmi akai mi zapi hnatlaknak in mipi thimmi hruaitu nih uknak hi tlai hnaseh ti cu anbiachahmi asi. Conference ah hin 5000 hrawng kaimi asi ti hmanh in an ttial.

Ramuk attuanmi Bawi chung vialte kha kum ngachung maw kumhra chung dik khuachiah (Tax)an hmuh hnga mi antuak piakmi hna compensation tangka ahlum in anpeek hna. Bawichung nih hi-tangka ttha lak cio compensation ah cun anrak chuah. An uk lio i an hmuh tawnmi khuachiah caah an pawnnak hna ti khi asi. Ramuk bawipawl zong anlung a tling dih. Zapi pawl zong nih bawichung kha va ral le va thleidan nak antuah hna lo. Cu ruang ah Pu Zahre Lian hi Zahau ramukbawi fapa aa hngal ko na In Lairam,uktu wankyi ah Laimi MP 14 hna tla te in an rak thim cawlh ko.

Lairam uktu bawichung le an uk mi hna zatlangkar lak ah zeihmanh hna hnawh nak um lo in bawichung he an ukmi hna za tlang he ro in ichanh mi uknakphung cu chan hnu adawntuk cang an tive ve. Cucaah roinuknak i chanhphung chan hnu adon cang mi bawichung uknakphung cu mipi thimmi zapi duhnak democracy phung thim mi hruaitu uknak ahthlen dingcu anzapi hna tla te le lung si te in an rak pom veve mi asi. Cu caahFebruary thla ni 20 ni cu bawichung le an ukmi hnaza tlang an lung aa rualni an lung aa khah ni zong arak si. Cutik ah Chin Hills Regulation 1896 Bawichung roco in ichanh mi uknakphung kha an hlawt i Chin Special Division Act 1948 kha azaka ah anvuntuah. Atuah hin cu roco inramlekhua uknak cu dirh tthan usi ti umseh law Chanhnu adontukcang mi asi i atu in Chin National Day asawisel mihrim nih hin duh khawh awk khi asi ti hrim lo.

Cu Chin Special Division Act 1948 ah Chinram kha subdivision paruk ah an tthen . Subdivision pakhat cio kha akhuatlang tete in Circle ah an tthen. Circle pakhat kha mipi thimmi Circle chairman pakhat cio le Circle council nih an uk. Ramuk bawi le an tlangpipawl zaka ah khin mipi thimmi Circle chairman le an council cu an si cang. Circle chairman kut tawi ah khua uktu le an council cio an chiahve hna. Circle chairman vialte cu Sub divisional officer (Vuanthawk) advisory council ah an hung sive. Myonay council bantuk kha an si. Haka le Thantlang khi Haka sub division pakhat arak si I, Circle 14 a rak um. Thantlang Taungkyaw bawling puai team an tthen mi khi culio circle ramri zulh in tthen mi asi.

Lairam i Parliament 14 zong cu mi zapi nih anduhmipaoh hna kha thim a hung si cang. Hlan lio ah ram le khua uknak ah aa thlak kho tawn lo mi zapi kha anvuncawisan hna i Bawichungpawl he tlukceo te in ram le khua uknak ah mee peek nak nawl an hung ngei cang. Bawichungpawl zong Pu Zahrelianbantuk in ram uknaknawl an hmu tthiam. Cucaah uting nau zophunghrim cu asi .

Cu ruang ah cu ti lungrualte in Laimiphunpi in bia an rakchah khawh mi lawmh nak le tu hnu zong ah hibantuk in lungrualnak hi ngei peng hna u siti duh ah bia anchah ni February 20 ni cu Chin National Day tiah min an sak. Cu CND cu techinfapar tiang Laimi umnakkip ah festival nuamhnak tuah hnaseh tiah zungkhar ni ah Kawlram parliament chung hna tlate in an raktuah mi asi. Cu ti cun an tuah mi cu Negotiable Instrument Act in an raktuah mi asi.

A hnu an ruah tthantik zong ah hi February ni 20 cu Chinmi kan lung aarual ni, hmunkhat te ah Lairam kaa kip aiawh tu itawnkhawh hmasa bik ni , zapipawlkha ramuknak ah i-thlakkhawh ve ding ah mee peeknaknawl an hmuh ve ni, bawichungzong kha zapi he an uknak nawlngeih tawnningte in mee peeknaknawl le ithimnak nawlngeih tthiamding tivialte conglawmhnak ah hmantlak hrim cu asi. Cucaah atu kum 60naktiang pehte in kaa kip ah kantuah mi festival nganpi in Laimi kipnih khawika kan umnak paoh ah kan ingeih khawh hi asi ko. Kanram bantuk in ramdang ah cun zungkhar ni ah hmuh kawh asi rih lo.

Cucaah Laimi hi phun adaw le atleihchan ngai mi kansinak aa hngalh nak ah ramdang ah holiday asi lona in asikhawh chung inkanpuparo kanconglawmh leng mang hi asi. Hitikantuah leng mang ah cun holidayngeih ding zong in kan rian ttuannak nih akhonh an kanpeek khawh te lai. America hmuncheu ah cun nanmiphun nunphung in nan hman mi ni sung lawi asi an ti hna i a khonh an hal hna tik ah fawite in an peek hna. CND athawkka lio hrim ah hin Laimi asimi paoh cu February 20 ni hi lahkhah an peek bu hna in dinhnak Kawlrambupi chung vialte ahrak peekmi hna asi. Norwayhoi hnaah cun holiday ah hmanpiak te hnaseh law dawh hmanh asi.

MP arak icuh balmihe MP thimnak a hmu mi hna he Haka peng Thantlang Peng Matupengchung hi Pu Lian Tthumlong asi lo in a dang pawl zong Bawihrin longte an rak si. Matupi in MP Paw KhuaMing Bawihrin, Pu Mangtling Cinzahbawihrin, apa hrim Darlingkhuah bawi a ttuanmi asi. Pu Lian Tthum hna cu bawithi a sunsakpah ngaimi mi asi . MP ah rak thim mi Pu Rothang te Pu Ralhmung te pawl zong bawihrin longte an si i, bawithi a sunsak mi zong an si ko. MP. Pu HrangMang hna cu amah hrim hi Thantlang Farrawn a uk tu Cenhrang bawichung hrim arak si.

Parliamenthimnak ah a lut balmi Pu Bawi Mang Zokhua zong Siakhelbawi hrinsi in kantheih. Pu Uk Mang zong Sangpichung bawi arak si. Pu LalTu zong Cinzahbawi arak si. Pu Tthio ling zong Hnaring bawi Siavungchung hrin arak si. Pu Sakhawng zong bawi hrin arak si. Pu Hrang Nawl le Pu Sang Awi zong Bawihrin an si. Hi Mipi thimmi MP vialte a ho hmanh nih CND kong bia an rak tamh balmi asi lo.

Atuchanah Chin timi Haka Falam holh in Laimi ti asi i Tedimholh in Zomi ti asi i Mindat holh in K’cho ti dih mi hna le CND kongte hna bia athi dihcang mi, biane a tla dih cang mi ceih phu asi tilomi longte khi an si cang. Hi kumsaupi ti-ne atlacang mibia atu ah ti ne thawh phun in a um dih mi hi Ne Win nih Laimi hi an bia le an ruah nak irual kho hlaseh ti in Laimikong le Laimiduh ning le khanningte in a um khawh lo ding araktuah mi ahlawhtlinak a hungsicangruati hi ruah awkngai thinphan in umhaudawh asi.

An Laimiphunruahnak aa khat hnga ding kha an ngakchia anfanau nih an tthanpi awk um hlah she tiah Lamica cawnte hna Ne Winnih arak phih le khualengcarel kho hna hlah seh ti in Mirangholhcawn hna arak phih. Zeidang kong ah party pakhat uknaktang ah kanmah ralkap cawnpiakmi Kawlholh in tayu thantimi, keimahchimmi asi bikti longte doctrine rakcawn piak nak arak ser. Cucawnpiaknak vialte cu Laiibantuk tlang mi nih lungrualnak ser kho te hna hlahseh ti in rap ah aka rakkanchiah kanh mi asi. Cu rap achiah mi ah aa fawih mi pawl nih hi bantuk athi cia mi a ne atla cang mi bia hi atu in ti ne an thawh ter tthan dih phun hna asi sual hnga maw ti ruahawk hin a hung um cang. Ne Win le Than shwe hi psychology war fare a thiammi an si ti asi. Cucaah hibiaathiciami ti-ne thawhter tthanphun in Chinmi lak ah atu a ummi hi Ne win akanrawinak ahlawh tlin a asi koti hi mi a cheu nih an chim cang.

Biaceih zung ah hin biapawlhi athawh tthan ti loding limitation a um dih. Cu bantuk in thil tampi hi chanhnu adoncang mi atho khoti lomi hi a um cang. Ro inchanm bawichung uknak phungcu tuah tthan usi ti atu ah aho hmnhnih anduh ti loding kan theih ko ah cun hikongchim hi aphiat tama distructive rian ttuanphunlong in chim le ceih khawh mi asi. Roinchanmibawichung uknak cu kandirh tthan lai atiduh mi an um i sikhawhnaklam a um ah cun bawmhding zong asi hnga.

Asina in asi kho tilo mi bia ti ne thawhter tthan awk man a a um ti lo. Atu ralkap uknak i annashin dictator phung kanduh lo caah democrcyphungdirh ding kan ttanpi dih mi asi. Ro in ichanhmi uknak phung cu dictator uknakphung he aruah nak aa khat deuh mi asi. Cucaah uknak ro in chan miphung in aa ukmi Arab Muslim rampawl hmanh khi democracy lei thlendingtu anzuam cuahmah khi asi.

Ahohmanhnih ro in ichanmi bawichunguknakphung dirh ding politics atuah mi an um ti lo. Cucaah Chin National Day kong complain atuah mizong nih cu ro in ichanhmi bawiuknakphung chanhnu adawn tuk cang mi kong cu milungtuainak sawh caah ttialle ceih aphu lo ngaimi asi hi ruah cio awk duh ngai mi asi.

Theihternak: Thaizing cu Lai Phunpi Ni a si caah Lai Forum ah an thlahmi Pu Lian Uk nih a tialmi "Chin National Day" hi kan hun tar.

No comments: