By- Pu Lian Uk
Carelmi u le nau hna:
Pa Shiang (Pu Siangkung) nih Metkhuabo ah a ttial mi Laimi-Chinmi min minkhat in ttial ding hi adik ngaimi asi. Laimi kan min hi kan nu kan pa nih kan nunphung hrim ah min khat ca in an kansak mi asi. Minsak tik ah a khuah in sakphung arak si. Cu caah minkep ti mi he min hnih in sak I mi ka a hlang deuh mi min in kawh thai an si.
Kawl min pawl zong nu le le pa le nih minkhat in peekmi an sive ko. An nih cu minpeek hi cswnnizeizat ni ah dah achuah ti mi za-tta in an tuak I min an I pee hna. Asina in an ca ttial ning cafang fonh ning nih a lak I, min hnih minthum ah ttial khi an hman. Kanmiphun holh ttialnak ah Chinmi vialte nih Roman alphabet kan ithimhna. Cucaah kan min hi minkhat in an kan sak bantuk in minkhat te in ttial hrim awk cu asi. Lianuk ti bantuk asi ah cun Lian-uk ti in ttial ding asi. Chungkharphunmin I ttialchih tik ah mirangholh a thiam ngaimi tleicia Pu Mangtling nih a min a ttialning “John Mangtling Cinzah” ti cu adik tuk mi I lak icawn cio ding hrim asi.
Kanchungkhar phunmin i-ttialchih hi a ngaite ah cun kanmah Chin miphun nunphung asi. Zeicah tiah kanchungkhar phunmin hi a hmang ngai mi kan si. Kawl khi chungkhar phun min an ngeih lo ca long ah Mirang phung lakphun deuh in an pa le min dong hna an ittialchih khi a si.
Kawl he kan miphun nunphung aadannak ngai cu an nih nih chungkhar phun min khawika hmanh ah hman mi an ngeih lo caah chungkhar phun min an ngeih lo. Laimi cu Laimi asi mi paoh in chungkhar phunmin angei lo hi kan um lo. Chungkhar phunmin aa khat mi paoh cu aa neih ngai in aa hmu kho mi kan si. Pa le phunmin si lo in Nu le phunmin ilakkhawh ning zong Chinmi nunphung ah aum tthiam ko. Kan pipu hna nih ca a rak hmang mi si hna hna seh law an chungkhar phunmin hi an rak ittial chih ko hnga. Chungkhar phunmin a ngei lomi Chinmiphun chungmi kan um lomi zong nih hin Chungkhar phun minngeih cu Chin mi vialte kan ikhahdihnak kanmiphun sinak alangh ter mi kan Chinmiphun identity asi rih fawn.
UN Charter UN phunghram upadi nih an nunphung le an holh miphundang he aa khat lo I, miphundang hlumh nak hmun hma he ram ri thler thiam awk ttha in an hlumhnak ram ramri thler thiam awk a ttha mi miphunpi cu an mah ramri chung ah anmah miphunte in iuk khawhnak covo ngei mi an si ning UN nih pompi mi asi timi a um.Atu Chinmi phun hi cu bantuk miphunpi cu kan si.
Chinmi ramri hi Mizo ramkulh minung le Nagaland ramkulh minung le Naga Hills minung le nih Chinmi kan si ti hi hlan Mirangukchan lio bantuk in atu zong ah pawm kho te hna she law Chinmiphun ramri hi Chin Hills Regulation 1896 nih Chinramri arak thler ning ah Chin Hills Regulation 1896 in Mirangnih a uknak hmun hma vial te cu Chinramri arak si I, akau taktak mi asi.
Chin Hills Regulation 1896 cu International Law nih Mirang upadi pakhat in a pawmmi asi. Cucaah Chin Hills Regulation chung Chinramri cu Internatianal law nih Chinram in a pawm balmi ramri asi. Cucaah Chinmi hrihhruai dangnih Chinmiphun kan si ti Chinmin an ilak ve ni ah akauh ning in Chinram Chinland ti in claim i-ham khawh mi ah ruah mi ngai asi. David siangpahrang le Solomon siangpahrangchan lio Israel ramri cu Baibalcachung nih a ttial ruang ah kum 2000 hnu ah Israel ram tiah an iham le an panh tthan bantuk phun he khin aruahning aa khat mi a si.
Federal uknak phung Miphundangram he ikomh in mahmiphunte in mah miphunramchungte ah zeimaw zat I uk khawhnak a ummi UN Charter nih ramri ngei mimiphun caah phung aser mi asi caah kan miphun tlau tilo naklam asi. Cu caah atu ah Panglong hnatlaknak ah Miphundang ramhe Fedral uknak phung in ikomh in cu ti Chimiphun nih Chinmi ramchungte ah zeimaw zat kan mah Chinmi te in Chin ramrichung ah I-uk khawhnak kan kawl lio le nunnakpeek in mahte uknak adding lotuk in Kawl ralkap cozah nih an kanphih mi duh lo nak langh ter lio leng mang mi cu asi. Vuleicung zongnih ttanpinak peek mi kan si. Cu kan ttamnak ah ttanpinakankanpeek ruang ah a kanttanpimi ramtampinih Chinmi ramzam pawl dornak an kan peek hi philh hlah u si.
Ram kau pi a ngeimi miphunpi pakhat an si ti an kan pom ruang ah America hna nih cun P2 level dot ralzaam misi nak hmanh an kan peek I tamtaktak in Chinmi an ram ah dornak peek in an kan lak len ko hi philh hrim hlah u si. Mah Chinmi miphun nunphung le holh le ramri ngeih mi vuleicungnih pawmpi khawhmi a si a tthatnak Chinmi ralzaam vialte nih a tthat nak kan tem cang mi hrim cu a si ko.
Kawlmi phun he kan idannak a um ca hrim ah Mirang nih Kawlmiphun he hmun khat ah uk lo in, kanmah Chinramte in Chinmi ramuk bawi nih hlanlio an uk tawn ning te in Independence hlanchung uknak an rak tuah tthanmi a si. Cu ruang ah Mirangnih independent ram in lak mi an si i Kawl siangpahrang uknaktawi a um mi an si lo ti kha an rak hmuh. Cucaah Chinmi duhnak um lo le nawl lo in Kawl he rambupi ser khawh asi lo. Mirang nih Kawl kha nan mah Kawlmi nih Chinramkha Mirang uknak adih hnu ah i-uk u ti in UN upadi buar in a rak pe kho lo.
Curuang ah Panglong hna tlaknak kha Chinmiphun nih raktuah aherhnak a rak si. Panglong hnatlak nak hnu in i-komh tik ah aa kommi independent ram arak si mi hngalh nak le ngiat nak ah 1947 Kawlrambupi puanlang/Thantar/flag chung ah arfi pakhat nih Chin miphun le independent Chinram ai awh in arak um kha asi. Cu independent hnu tik ah Ramukbawi ai ah khuatlangkulh in mipi thimmi hruaitu Chairman uknak kha kan rak hman.
Cu caah Kawl he Chinmi kan idannak hi vuleicungpi sin kannunphung le kanholh in kan idannak kanlanghter khawh long ah Kawl miphun an silo I anmahte in I uk ding hi an nu-hrin covo asi tiah UN le ramdangmi ttanpi nak atu lio kan hmuh bang kan hmuh peng ding khi a si.
Cucaah kannunphung kansunsak e, kan holh kanca` kansun sak e, kan thlau awk asi lo, kan sersiam kan huncho ter awk tuah hrimding kan si ti mivialte cu Chinram ri le Chinmiphun sau pi kan Chinram chung ah kan holh le kan nunphung zungzal in alen dingduhpi nak long te cu asi. Mizoram in Pu Rokunga nih “ Hi ai ramnuam zawk hi ram dang a um cuang lo e” arak timi kha Chinmiphun nunphung le holh longte alen nak vuleicung khawi ka hmanh ah a um ti lo caah kan tlangram tluk anuammi ram hi khawika vulei hmanh ah a um hlei ti lo ti mi kha a diktuk in arak phuah mi asi. Kha Kan zotlang ramnuam ti hla kha 1953 hrawng ah hin 3rd Chin Rifle battalion binkhaya phu nih Kawlram pumpi ralkap battalion kip binkhaya zuamnak ah a aw an rak tum I, first an rak hmuh nak ti hna kan tial ttheu ko.
Kan ka long in Chin miphun Chinram kandawt ti ttung Chinholh zongthiam ti lo, nunphung zong thiam ti lo ah cun ka long in Chinmi kan si ti kha cu amin long Chin kansi lai I ramdangmi nih Chin kansi an kan hmuhpiak kho lai lo. Chin miphun nunphung le holh kan hmang lo na in a minlong in Chinmi phun an kan ti caah Kawlmiphun an si lo ti kan um tti mi Kawl nih cun an kan theih ko lai. Kanram zong Chinram ti a min long in a um ko lai.
Asi na in Kawlpawl nih an mah Kawl mi taktak bantuk in nunphung le holh a ngei ti lo mi Chinmiphun kha ancung ah zumh nak tling an ngei kho bal hna lai lo. An kan tei sual lai ti phan ah an mah Kawl tluk le anmah kawlnak a sangdeuh mi ram hruainak tleihter awk te hna chinchin ah cun thleidannak an tuah lai I, namnet thlanglamh ngai mi miphun ah an hmuh peng ko hna lai.
Chinmi nih an thiam tawk le an thilti khawhtawk an ti khawh lo ding in an hun cho nak ding lam kha phih piak in Kawl nih an ngamh lo mi, an tuahduh lo mi rian a ttuantu le ralrawl ah tarh mi a thi hmasa ding le anau ta mi rian ttuan tu ah zuat mi miphun in an chiapeng ko hna lai.
Chinmi phuncung ah Kawlcozah an mi hremnak le an dinlonak miphun pa khat covo an phih piakdih mi hna duh lo nak UN te hna theih pi awk in Chinmi nih bia an khin tik ah UN nih atuchan bantuk hin bia hmual an lak piak kho ti hna lai lo.
Zeicah tiah Chinnunphung le holh an ngeih mi mit hmuh kut tuah hrim in an hmuh sakkhawh lotik hna ah cun, miphun pakhat kan si ti Chinmiphunnih an ka long in an iham nak long kha cu miphun dang nan si nak nunphung le holh Kawl he dannak nanngei lo Kawlmiphun nan si ko tiah UN le ramdang mi nih an ti ko hna lai.
Cu caah nan mah miphun Kawl le Kawl miphun khat chung nan ram chung kong bia sawhsawh asi ko; nan mah ramcozah nih nan ramchung uknak phunghram ning in an tuah mi asi an ti lai I miphun pakhat covo UN nih peek mi zong kha a min long Chin aa ham mi miphun nih an hmu kho ti lai lo.
Cucaah miphunpakhatchung asi mi buainak kong ah UN nih nankong kan ithlak kho lo vun ti in, miphun ven himnak UN nih Chinmiphunkha peek khawh mi miphun ah ruah khawh mi a si ti lai lo. Cu tik ah azungzal in miphundang kut tawi zuat mi sal ichuah nak khi asi ko cang. Biadang in kanchim ah cun a-miphunpi in miphun dang kut tawi ukmi sal miphun ah ican bantuk khi asi ko cang lai.
Cucaah independent ramtampi nak a kaumi ram ri a ngeicang mi Chinmiphun bantuk nih mah le pipuchan in rak ngeihtawn mi nunphung le holh he ramngeimi mi phun pakhat in vuleicungnih rakpawm tawn cang mi si nak in, mahmiphun nun phung le holh sersiam lo le nunpi lo ruang ah miphun dang sal si nakchung ah luh thluah mah nak khi a si ko cang.
Pathian nih Chinmiphun thluachuah peek awk caah aduh ko na in, Chinmi phun nih mah miphun nunphung le holh aser siam lo le a nunpi lo ah cun miphun pakhat si nak ah Pathian nih thluachuah apeek thiam ding zong peek awk a ngeih ti lo ding khi a si. Pathian nih lo thlo pa kha rawl ngeiseh ti thlua chuah a pee duh ko na in, lo a thlawh lo ah cun thluachuahpeek awk a ngeih lo bantuk he khin aa lo mi a si.
Kan ram chung ah kanmah miphun nunphung le holh longte leng zungzal she kan ti ah cun kan miphun nunphung le holh hi chan adawikho ding in kanser siam kan ttamh kan hun choter kan karh ter hrim ding asi. Cu kannunphung kan hla kan bia karh ter huncho ter ning cu nunphung zung thiam, holh lei zungthiam hna nih aphunphun in an ttet ter an zam ter an santer khawh mi asi.
Vuleicung miphunkip nih an bia le an hla an nunphung cu-ticun anu pyinya thiamnak in tuahkhawh mi asi. Laimi nunphungnun pi ticu biar maw kan ikeih tthan lai, zu maw kan din tthan lai, nupi man maw kan imanh tthan lai ti bia hal a hmangmi hna khi hi anupyinya thiamnak phunphun timi in nunphung ttamhchunh karh ter chin hunchoterchin khawhning aruah awk an theih hrim lo ca long ah asi.
Chin mi nunphungcawnnak siang inn, kan holh kanhla kanbia cawnnaksiang inn le sersiamnak siang inn tuah khawh asi. Cu ti ning cun cawnnak a ngeimi zungthiampawl nih ttammawi sersiam ning le karh ter ning a phunphun an tuah cio khi a si. Atu ah cu bantuk cu zalong ngai in tuah khawh nak lam hlan democracy uk chanlio bantuk in Kawl ralkapcozah uknak tawi ah a fawi ti lo. Democracy uknakchan lio ah nunphung cawnnak sianginn te hna tuah kan rak theih lo bia ah atu kan tlau dengmang cang hi asi.
Atu ah Kawlralkap cozah nih Chinmiphun cu Kawlnunphung longte le Kawl holh longte an icawncang caah an mahte in miphun pakhat an si kho ti lo. Federal uknak zong peek khawh mi ansi lo tiah ramdang sin ah politics an tuah cang. Cucaah an holh an bia an nunphung tlau she ti in Chin ramkulh ah Chinmi ca le holh cawnnak zong atuah ti lo khi a si. Kachin le Shan an si ah cun an ramkulh ah anmah miphun Kachinmiphun Kachinram ah mitambik miphun ansi ti lo, Shanramkulhchung ah Shanmiphun mi lu atambik ansiti lo an tive hna.
Cucaah Kawl he kan idannak paoh hi miphun khat kan si tawn ning vulei cungsin kan langh ter nak caah kan hman dih awk asi.
Kanchungkhar min zong cu zeidah kan nunphung asimi cu atuchan mi nih hman len ding asi. Kawlmiphun kan silonak alangh khawh nakngai, ni tlak lei ram mi nih an vun kan ttanpi nak ngai kan nunphung zong asi. Chungkhar phunmin minhe I ttialchih lo ruang ah Laimi kan nu le fanau tamdeuh a ngei mi hna cu na fa le nih mindangdang an ngeih dih mi hi va tampi maw na ngeih ti hna an hal hna I achim zia an thiam lo tik ah can saupipi bia hal an tong hna.
Chungkharphunmin an ingeih mi an min ah ittial chih hna seh law chikkhat lo ah adih hnga mi va tampi he fa a ngeimi nu ti in chik khat kar lak asi zong ah an ruah mi hna kha kan Chinmi phun an si caah kan Chinmiphunpi in lungfah pi awk chik khat lo chung an si. Cucaah kan min ah kan chungkhar min I ttialchih hrim awk asi.
Kan thilthuam kongzong atu nan tial nan ceih ngai. Kawl he kan idan nak asi mi kan nunphung paoh hi hlai thluahmah in asi khawhchung in char tthan dih awk kan si. Vuleicung miphuntling pakhat asi mi nih khuacankip ah festivals/Tho/Kut/ khuaconghkhuacang a ngei lo mi mi phun an umlo. Anram leiah vuleicung khuaduh hmuh atlawngmi tourists pawl nih an tlawn duhnak hnga mi lem sawi nak ah an ramcio nuamh nak ah cu bantuk an festivals kong te hnacu hrelh awk ttha lo hmai chong bik ah an ttial mi asi. Chin mi zong ramkaupi kan si ning kan ttial cang.
Vuleicung miphunkhat in pawmcia mi zong kan si cang. Asina in Krifa lei nih kan nunphung, kan festivals hna an doh peng ah cun kan miphun pi in thlanchungvui bantuk kan tuah khi asi ko hnga. Asina in Chinmi krifa lei nih kan miphun nunphung, festivals te hna Krifa biaknak he aa kalh lo ding in Krifabu nih an tuah nak hnga aphunphun an ruah mi a um cang i kan miphun anungcang lai ti ruah khawh a si. Kan mah Chinmi zong kumkhat chungkhuacankip ah festivals/kut/Tho cu pipuchan ah a ngei mi ve kan si tik ah vuleicungmiphunkhat tling hrim cu kan si.
Asina in Krifa lei nih Krifa biaknak he ikalh loin cu Thopawl tuah ding kha remhchunh sersiam nak lei ruah loin a hrawhnak titik ah tuahti lonak long an rak tuak. Cucaah atu festivals/Tho hna cu abik in Thantlang/Haka peng ah a tlau bantuk asi cang. Atu ah Tho timi Kumvui Tho hi tlawm tete an char hnik tthan ti asi I, a ttha ngai. Krifa lei in Krifa biaknak ah lamkhat khat in aa kalh lo ning in sersiam ning ttha te in ruah tti hau khi a si. Asina in festivals dang anchar tthan kho rih hna lo. Mizoram festivals khi Chin ramkulhchung festivals he aa khat milong te an tuahmi asi ko.A min an kawh mi aa dan bia long khi asi.
Krifa longte asicangmi Chinramkulh ah Krifa mi nih hlan Chinmi nunphung nunpi ding tlolh lo awk asi ning kan ttial tik ah a sullam cu Ktrifa si nak long nih Chin mi phun kan si nak kan identity a langh ter kho lo. Krifa kan si caah Chinmi phun kan si ti khawh nak kan ngei lo. Zeicah tiah vuleicung Krifa paoh in Chinmi phun an si kho lo. An mah le miphuncio in nunphung le holh dangdang an ngeih mi cio nih an rammi si nak identity apeek hna. Krifa lei hruai tu nih Chinmi nunphung hi Krifa asi mi Chin mi nih kan nunpi long ah kan miphun Chin kan sinak a lang kho ti hi ruah awk ngai asi.
Uknak lei in an tuahding asi ti in Krifa hruaitu cheu khat nih an ti ko hnga. Kawlram chung hna ah cun kanmiphunhrawh awk arawimi Kawlralkap cozah kuttang ah uknak lei in zei hmanh cu bantuk cu tlingtaktak in tuahnak nawl Laimi kut ah a um ti lo. A umzong ah Kawlnunphung lei ah Chinmi nunphungkha mernak lei in an tuah dingtu khi a si caah an tuah lo hmanh a ttha lei mi asi kho.
Hlan lio i kannunphung vialte hi kone gyan - raw material bantuk caah record I chiah in kan theih le kan thiam khawhdih awk ngai asi. Cutik ah kan nunphung hlun kha raw material Gonegyan bantuk in kan nunphung sersiam huncho ter awk a domh nak a foundation ah hmang in design phun phun a tteng a nge tampi in zung thiampawl artists nih an tuah khawh mi longte asi. Bawibik Sangcem timi hlanhla a aw an ttamh mihla hnakhi lamnak ah hlawptlongaiin fanau zongnih anlanakphunkhin sersiamklhawh naklam Chinnunphung bia le hla zungthiam hnanih tuahkhawh mi longte asi. Zungthiamtitik ah sianginn ah hibantukzungthia nakle cawnnak a a ngeimihna tiduh mi asi. Cubantuk cu atu ah Laimichung ah an umlotluk asirih ko.
Chinmi chung in cubantuk zung thiam cu chuakkho hnaseh tiah Democracy chan ah kan Parliament nih nunphung cawnnaklei sianginn ser rakcawn rakthiam ter mi arak um kho ngai. Asi na in Chimmiphun nun phung a len lio tuk a rak si caah a tlau kho lai lo ti phun in an rak ruah maw, Krifa lei nih Chinmi nunphung kha Krifaphung he aa kalh lo nak lei ruat lo in hloh nak lei rumro an rak ttan lio asi caah mee kan hmu lai lo ti an rak ruah caah dik pakhatkhat a rak si.
Chin ramkulh cozah kan rak ngei lo na in nunphungcawnnak siang inn hna cu hlanlio Parliament chan ah fawite in rak tuah khawhmi atu ahcun cawnnaksiang inn tuahcu chim lo Kawl ralkap cozah hrim nih hrawh arawi lio chan ah a hung I cang cang. Atu 2008 I Rambu pi uknakphunghram chung ah nunphung sianginn tuah khawhnak le cacawnnaklei hna Chinram kulh nih atuah khawhmi ah an chia ti lo. Cucaah Krifa lei in Baibalsiang inn ah optional subject in cawnpiak nak lam te hna, hla te hna le adang aherh mi cawnnak tuah long ah kan miphun kan dir khawh awk tampi tha apee ding khi a si.A tuah zia zong thiam a si ngai ko cang.
Kawlram i tuah khawh lo zong ah tangka a um ah cun ramleng Laimi nih ramleng Mizo ram te hna ah tuah khawh mi asi. A tuah ning theory zong tampi kan theih khawh ko cang I Bai bal ca cawnpiaknak he ikalh lo in Baibalca ttialning zumh fehnak a bawmchantu ah ser khawh nak lam in tuah khawh ding lam a umkho mi khi ruah ngai awk kan si.
Thilthuam hna hi fashion phun in a um ngai mi asi. A rong in siseh a design in siseh cuti cun fashion phun in a kal. Laimi si nak zeimaw canchung a langhter mi paoh cu aih awk, hruk awk a ttha kho mi long te asi. Ruahnakphunphun in a um ko lai. A ttha mi asi ahcun zei tluk sawisel len zong ah mi nih an ngol sian ding asi lo. Puan in kaa aih lo caah angki in ihruk ning atimi zong an um ko lai. A puan hrim in I aih ko ning ati mi zong an um ko lai. New Delhi ah khin pa zong puan aih in a ummi India mi kan hmuh ttheu ko hna.
Kan Laimiphun nunphung asi ti in tuahmi cu an ttha dih ko I minih sau an hman le hman lo kha asi ko lai. Atu lio Tedim lei I angki a rang mi ah lamkalh puanbantuk in a um mi Jacket bantuk angki ah an ihrukmi nan hmuh mikhi 1966-68 hrawng hrang ah University siangngakchia nih lamkalh puan khi angki design ah kan rak tuah I pongpi remhchunh mi he lamnak te hna ah an rak hman ngai mi Chinmi thuam pakhat ah rak tuah mi asi. Chin Oo si nih national dress pa khat phun ngai in anrak hmang na in a hnu ahcun tam kan hmu ti lo. Atu ah Tedim lei nih an hman tthan kan hmuh ttheu ko. Tedim long nih tuah mi ah nan rel sual hnga. Tedimlong nihtuah mi arak si lo. Ca sau ngai asi. Damte in. Lnk.
(Theihter nak- A cunglei capar hi Pu Lian Uk nih metkhuabo ah a thlah mi a si. Kan pa le hna tialmi ca hi mino hna caah cun ro sunglawi bantuk an si. Ral rel ve te hrimhrim.)
Carelmi u le nau hna:
Pa Shiang (Pu Siangkung) nih Metkhuabo ah a ttial mi Laimi-Chinmi min minkhat in ttial ding hi adik ngaimi asi. Laimi kan min hi kan nu kan pa nih kan nunphung hrim ah min khat ca in an kansak mi asi. Minsak tik ah a khuah in sakphung arak si. Cu caah minkep ti mi he min hnih in sak I mi ka a hlang deuh mi min in kawh thai an si.
Kawl min pawl zong nu le le pa le nih minkhat in peekmi an sive ko. An nih cu minpeek hi cswnnizeizat ni ah dah achuah ti mi za-tta in an tuak I min an I pee hna. Asina in an ca ttial ning cafang fonh ning nih a lak I, min hnih minthum ah ttial khi an hman. Kanmiphun holh ttialnak ah Chinmi vialte nih Roman alphabet kan ithimhna. Cucaah kan min hi minkhat in an kan sak bantuk in minkhat te in ttial hrim awk cu asi. Lianuk ti bantuk asi ah cun Lian-uk ti in ttial ding asi. Chungkharphunmin I ttialchih tik ah mirangholh a thiam ngaimi tleicia Pu Mangtling nih a min a ttialning “John Mangtling Cinzah” ti cu adik tuk mi I lak icawn cio ding hrim asi.
Kanchungkhar phunmin i-ttialchih hi a ngaite ah cun kanmah Chin miphun nunphung asi. Zeicah tiah kanchungkhar phunmin hi a hmang ngai mi kan si. Kawl khi chungkhar phun min an ngeih lo ca long ah Mirang phung lakphun deuh in an pa le min dong hna an ittialchih khi a si.
Kawl he kan miphun nunphung aadannak ngai cu an nih nih chungkhar phun min khawika hmanh ah hman mi an ngeih lo caah chungkhar phun min an ngeih lo. Laimi cu Laimi asi mi paoh in chungkhar phunmin angei lo hi kan um lo. Chungkhar phunmin aa khat mi paoh cu aa neih ngai in aa hmu kho mi kan si. Pa le phunmin si lo in Nu le phunmin ilakkhawh ning zong Chinmi nunphung ah aum tthiam ko. Kan pipu hna nih ca a rak hmang mi si hna hna seh law an chungkhar phunmin hi an rak ittial chih ko hnga. Chungkhar phunmin a ngei lomi Chinmiphun chungmi kan um lomi zong nih hin Chungkhar phun minngeih cu Chin mi vialte kan ikhahdihnak kanmiphun sinak alangh ter mi kan Chinmiphun identity asi rih fawn.
UN Charter UN phunghram upadi nih an nunphung le an holh miphundang he aa khat lo I, miphundang hlumh nak hmun hma he ram ri thler thiam awk ttha in an hlumhnak ram ramri thler thiam awk a ttha mi miphunpi cu an mah ramri chung ah anmah miphunte in iuk khawhnak covo ngei mi an si ning UN nih pompi mi asi timi a um.Atu Chinmi phun hi cu bantuk miphunpi cu kan si.
Chinmi ramri hi Mizo ramkulh minung le Nagaland ramkulh minung le Naga Hills minung le nih Chinmi kan si ti hi hlan Mirangukchan lio bantuk in atu zong ah pawm kho te hna she law Chinmiphun ramri hi Chin Hills Regulation 1896 nih Chinramri arak thler ning ah Chin Hills Regulation 1896 in Mirangnih a uknak hmun hma vial te cu Chinramri arak si I, akau taktak mi asi.
Chin Hills Regulation 1896 cu International Law nih Mirang upadi pakhat in a pawmmi asi. Cucaah Chin Hills Regulation chung Chinramri cu Internatianal law nih Chinram in a pawm balmi ramri asi. Cucaah Chinmi hrihhruai dangnih Chinmiphun kan si ti Chinmin an ilak ve ni ah akauh ning in Chinram Chinland ti in claim i-ham khawh mi ah ruah mi ngai asi. David siangpahrang le Solomon siangpahrangchan lio Israel ramri cu Baibalcachung nih a ttial ruang ah kum 2000 hnu ah Israel ram tiah an iham le an panh tthan bantuk phun he khin aruahning aa khat mi a si.
Federal uknak phung Miphundangram he ikomh in mahmiphunte in mah miphunramchungte ah zeimaw zat I uk khawhnak a ummi UN Charter nih ramri ngei mimiphun caah phung aser mi asi caah kan miphun tlau tilo naklam asi. Cu caah atu ah Panglong hnatlaknak ah Miphundang ramhe Fedral uknak phung in ikomh in cu ti Chimiphun nih Chinmi ramchungte ah zeimaw zat kan mah Chinmi te in Chin ramrichung ah I-uk khawhnak kan kawl lio le nunnakpeek in mahte uknak adding lotuk in Kawl ralkap cozah nih an kanphih mi duh lo nak langh ter lio leng mang mi cu asi. Vuleicung zongnih ttanpinak peek mi kan si. Cu kan ttamnak ah ttanpinakankanpeek ruang ah a kanttanpimi ramtampinih Chinmi ramzam pawl dornak an kan peek hi philh hlah u si.
Ram kau pi a ngeimi miphunpi pakhat an si ti an kan pom ruang ah America hna nih cun P2 level dot ralzaam misi nak hmanh an kan peek I tamtaktak in Chinmi an ram ah dornak peek in an kan lak len ko hi philh hrim hlah u si. Mah Chinmi miphun nunphung le holh le ramri ngeih mi vuleicungnih pawmpi khawhmi a si a tthatnak Chinmi ralzaam vialte nih a tthat nak kan tem cang mi hrim cu a si ko.
Kawlmi phun he kan idannak a um ca hrim ah Mirang nih Kawlmiphun he hmun khat ah uk lo in, kanmah Chinramte in Chinmi ramuk bawi nih hlanlio an uk tawn ning te in Independence hlanchung uknak an rak tuah tthanmi a si. Cu ruang ah Mirangnih independent ram in lak mi an si i Kawl siangpahrang uknaktawi a um mi an si lo ti kha an rak hmuh. Cucaah Chinmi duhnak um lo le nawl lo in Kawl he rambupi ser khawh asi lo. Mirang nih Kawl kha nan mah Kawlmi nih Chinramkha Mirang uknak adih hnu ah i-uk u ti in UN upadi buar in a rak pe kho lo.
Curuang ah Panglong hna tlaknak kha Chinmiphun nih raktuah aherhnak a rak si. Panglong hnatlak nak hnu in i-komh tik ah aa kommi independent ram arak si mi hngalh nak le ngiat nak ah 1947 Kawlrambupi puanlang/Thantar/flag chung ah arfi pakhat nih Chin miphun le independent Chinram ai awh in arak um kha asi. Cu independent hnu tik ah Ramukbawi ai ah khuatlangkulh in mipi thimmi hruaitu Chairman uknak kha kan rak hman.
Cu caah Kawl he Chinmi kan idannak hi vuleicungpi sin kannunphung le kanholh in kan idannak kanlanghter khawh long ah Kawl miphun an silo I anmahte in I uk ding hi an nu-hrin covo asi tiah UN le ramdangmi ttanpi nak atu lio kan hmuh bang kan hmuh peng ding khi a si.
Cucaah kannunphung kansunsak e, kan holh kanca` kansun sak e, kan thlau awk asi lo, kan sersiam kan huncho ter awk tuah hrimding kan si ti mivialte cu Chinram ri le Chinmiphun sau pi kan Chinram chung ah kan holh le kan nunphung zungzal in alen dingduhpi nak long te cu asi. Mizoram in Pu Rokunga nih “ Hi ai ramnuam zawk hi ram dang a um cuang lo e” arak timi kha Chinmiphun nunphung le holh longte alen nak vuleicung khawi ka hmanh ah a um ti lo caah kan tlangram tluk anuammi ram hi khawika vulei hmanh ah a um hlei ti lo ti mi kha a diktuk in arak phuah mi asi. Kha Kan zotlang ramnuam ti hla kha 1953 hrawng ah hin 3rd Chin Rifle battalion binkhaya phu nih Kawlram pumpi ralkap battalion kip binkhaya zuamnak ah a aw an rak tum I, first an rak hmuh nak ti hna kan tial ttheu ko.
Kan ka long in Chin miphun Chinram kandawt ti ttung Chinholh zongthiam ti lo, nunphung zong thiam ti lo ah cun ka long in Chinmi kan si ti kha cu amin long Chin kansi lai I ramdangmi nih Chin kansi an kan hmuhpiak kho lai lo. Chin miphun nunphung le holh kan hmang lo na in a minlong in Chinmi phun an kan ti caah Kawlmiphun an si lo ti kan um tti mi Kawl nih cun an kan theih ko lai. Kanram zong Chinram ti a min long in a um ko lai.
Asi na in Kawlpawl nih an mah Kawl mi taktak bantuk in nunphung le holh a ngei ti lo mi Chinmiphun kha ancung ah zumh nak tling an ngei kho bal hna lai lo. An kan tei sual lai ti phan ah an mah Kawl tluk le anmah kawlnak a sangdeuh mi ram hruainak tleihter awk te hna chinchin ah cun thleidannak an tuah lai I, namnet thlanglamh ngai mi miphun ah an hmuh peng ko hna lai.
Chinmi nih an thiam tawk le an thilti khawhtawk an ti khawh lo ding in an hun cho nak ding lam kha phih piak in Kawl nih an ngamh lo mi, an tuahduh lo mi rian a ttuantu le ralrawl ah tarh mi a thi hmasa ding le anau ta mi rian ttuan tu ah zuat mi miphun in an chiapeng ko hna lai.
Chinmi phuncung ah Kawlcozah an mi hremnak le an dinlonak miphun pa khat covo an phih piakdih mi hna duh lo nak UN te hna theih pi awk in Chinmi nih bia an khin tik ah UN nih atuchan bantuk hin bia hmual an lak piak kho ti hna lai lo.
Zeicah tiah Chinnunphung le holh an ngeih mi mit hmuh kut tuah hrim in an hmuh sakkhawh lotik hna ah cun, miphun pakhat kan si ti Chinmiphunnih an ka long in an iham nak long kha cu miphun dang nan si nak nunphung le holh Kawl he dannak nanngei lo Kawlmiphun nan si ko tiah UN le ramdang mi nih an ti ko hna lai.
Cu caah nan mah miphun Kawl le Kawl miphun khat chung nan ram chung kong bia sawhsawh asi ko; nan mah ramcozah nih nan ramchung uknak phunghram ning in an tuah mi asi an ti lai I miphun pakhat covo UN nih peek mi zong kha a min long Chin aa ham mi miphun nih an hmu kho ti lai lo.
Cucaah miphunpakhatchung asi mi buainak kong ah UN nih nankong kan ithlak kho lo vun ti in, miphun ven himnak UN nih Chinmiphunkha peek khawh mi miphun ah ruah khawh mi a si ti lai lo. Cu tik ah azungzal in miphundang kut tawi zuat mi sal ichuah nak khi asi ko cang. Biadang in kanchim ah cun a-miphunpi in miphun dang kut tawi ukmi sal miphun ah ican bantuk khi asi ko cang lai.
Cucaah independent ramtampi nak a kaumi ram ri a ngeicang mi Chinmiphun bantuk nih mah le pipuchan in rak ngeihtawn mi nunphung le holh he ramngeimi mi phun pakhat in vuleicungnih rakpawm tawn cang mi si nak in, mahmiphun nun phung le holh sersiam lo le nunpi lo ruang ah miphun dang sal si nakchung ah luh thluah mah nak khi a si ko cang.
Pathian nih Chinmiphun thluachuah peek awk caah aduh ko na in, Chinmi phun nih mah miphun nunphung le holh aser siam lo le a nunpi lo ah cun miphun pakhat si nak ah Pathian nih thluachuah apeek thiam ding zong peek awk a ngeih ti lo ding khi a si. Pathian nih lo thlo pa kha rawl ngeiseh ti thlua chuah a pee duh ko na in, lo a thlawh lo ah cun thluachuahpeek awk a ngeih lo bantuk he khin aa lo mi a si.
Kan ram chung ah kanmah miphun nunphung le holh longte leng zungzal she kan ti ah cun kan miphun nunphung le holh hi chan adawikho ding in kanser siam kan ttamh kan hun choter kan karh ter hrim ding asi. Cu kannunphung kan hla kan bia karh ter huncho ter ning cu nunphung zung thiam, holh lei zungthiam hna nih aphunphun in an ttet ter an zam ter an santer khawh mi asi.
Vuleicung miphunkip nih an bia le an hla an nunphung cu-ticun anu pyinya thiamnak in tuahkhawh mi asi. Laimi nunphungnun pi ticu biar maw kan ikeih tthan lai, zu maw kan din tthan lai, nupi man maw kan imanh tthan lai ti bia hal a hmangmi hna khi hi anupyinya thiamnak phunphun timi in nunphung ttamhchunh karh ter chin hunchoterchin khawhning aruah awk an theih hrim lo ca long ah asi.
Chin mi nunphungcawnnak siang inn, kan holh kanhla kanbia cawnnaksiang inn le sersiamnak siang inn tuah khawh asi. Cu ti ning cun cawnnak a ngeimi zungthiampawl nih ttammawi sersiam ning le karh ter ning a phunphun an tuah cio khi a si. Atu ah cu bantuk cu zalong ngai in tuah khawh nak lam hlan democracy uk chanlio bantuk in Kawl ralkapcozah uknak tawi ah a fawi ti lo. Democracy uknakchan lio ah nunphung cawnnak sianginn te hna tuah kan rak theih lo bia ah atu kan tlau dengmang cang hi asi.
Atu ah Kawlralkap cozah nih Chinmiphun cu Kawlnunphung longte le Kawl holh longte an icawncang caah an mahte in miphun pakhat an si kho ti lo. Federal uknak zong peek khawh mi ansi lo tiah ramdang sin ah politics an tuah cang. Cucaah an holh an bia an nunphung tlau she ti in Chin ramkulh ah Chinmi ca le holh cawnnak zong atuah ti lo khi a si. Kachin le Shan an si ah cun an ramkulh ah anmah miphun Kachinmiphun Kachinram ah mitambik miphun ansi ti lo, Shanramkulhchung ah Shanmiphun mi lu atambik ansiti lo an tive hna.
Cucaah Kawl he kan idannak paoh hi miphun khat kan si tawn ning vulei cungsin kan langh ter nak caah kan hman dih awk asi.
Kanchungkhar min zong cu zeidah kan nunphung asimi cu atuchan mi nih hman len ding asi. Kawlmiphun kan silonak alangh khawh nakngai, ni tlak lei ram mi nih an vun kan ttanpi nak ngai kan nunphung zong asi. Chungkhar phunmin minhe I ttialchih lo ruang ah Laimi kan nu le fanau tamdeuh a ngei mi hna cu na fa le nih mindangdang an ngeih dih mi hi va tampi maw na ngeih ti hna an hal hna I achim zia an thiam lo tik ah can saupipi bia hal an tong hna.
Chungkharphunmin an ingeih mi an min ah ittial chih hna seh law chikkhat lo ah adih hnga mi va tampi he fa a ngeimi nu ti in chik khat kar lak asi zong ah an ruah mi hna kha kan Chinmi phun an si caah kan Chinmiphunpi in lungfah pi awk chik khat lo chung an si. Cucaah kan min ah kan chungkhar min I ttialchih hrim awk asi.
Kan thilthuam kongzong atu nan tial nan ceih ngai. Kawl he kan idan nak asi mi kan nunphung paoh hi hlai thluahmah in asi khawhchung in char tthan dih awk kan si. Vuleicung miphuntling pakhat asi mi nih khuacankip ah festivals/Tho/Kut/ khuaconghkhuacang a ngei lo mi mi phun an umlo. Anram leiah vuleicung khuaduh hmuh atlawngmi tourists pawl nih an tlawn duhnak hnga mi lem sawi nak ah an ramcio nuamh nak ah cu bantuk an festivals kong te hnacu hrelh awk ttha lo hmai chong bik ah an ttial mi asi. Chin mi zong ramkaupi kan si ning kan ttial cang.
Vuleicung miphunkhat in pawmcia mi zong kan si cang. Asina in Krifa lei nih kan nunphung, kan festivals hna an doh peng ah cun kan miphun pi in thlanchungvui bantuk kan tuah khi asi ko hnga. Asina in Chinmi krifa lei nih kan miphun nunphung, festivals te hna Krifa biaknak he aa kalh lo ding in Krifabu nih an tuah nak hnga aphunphun an ruah mi a um cang i kan miphun anungcang lai ti ruah khawh a si. Kan mah Chinmi zong kumkhat chungkhuacankip ah festivals/kut/Tho cu pipuchan ah a ngei mi ve kan si tik ah vuleicungmiphunkhat tling hrim cu kan si.
Asina in Krifa lei nih Krifa biaknak he ikalh loin cu Thopawl tuah ding kha remhchunh sersiam nak lei ruah loin a hrawhnak titik ah tuahti lonak long an rak tuak. Cucaah atu festivals/Tho hna cu abik in Thantlang/Haka peng ah a tlau bantuk asi cang. Atu ah Tho timi Kumvui Tho hi tlawm tete an char hnik tthan ti asi I, a ttha ngai. Krifa lei in Krifa biaknak ah lamkhat khat in aa kalh lo ning in sersiam ning ttha te in ruah tti hau khi a si. Asina in festivals dang anchar tthan kho rih hna lo. Mizoram festivals khi Chin ramkulhchung festivals he aa khat milong te an tuahmi asi ko.A min an kawh mi aa dan bia long khi asi.
Krifa longte asicangmi Chinramkulh ah Krifa mi nih hlan Chinmi nunphung nunpi ding tlolh lo awk asi ning kan ttial tik ah a sullam cu Ktrifa si nak long nih Chin mi phun kan si nak kan identity a langh ter kho lo. Krifa kan si caah Chinmi phun kan si ti khawh nak kan ngei lo. Zeicah tiah vuleicung Krifa paoh in Chinmi phun an si kho lo. An mah le miphuncio in nunphung le holh dangdang an ngeih mi cio nih an rammi si nak identity apeek hna. Krifa lei hruai tu nih Chinmi nunphung hi Krifa asi mi Chin mi nih kan nunpi long ah kan miphun Chin kan sinak a lang kho ti hi ruah awk ngai asi.
Uknak lei in an tuahding asi ti in Krifa hruaitu cheu khat nih an ti ko hnga. Kawlram chung hna ah cun kanmiphunhrawh awk arawimi Kawlralkap cozah kuttang ah uknak lei in zei hmanh cu bantuk cu tlingtaktak in tuahnak nawl Laimi kut ah a um ti lo. A umzong ah Kawlnunphung lei ah Chinmi nunphungkha mernak lei in an tuah dingtu khi a si caah an tuah lo hmanh a ttha lei mi asi kho.
Hlan lio i kannunphung vialte hi kone gyan - raw material bantuk caah record I chiah in kan theih le kan thiam khawhdih awk ngai asi. Cutik ah kan nunphung hlun kha raw material Gonegyan bantuk in kan nunphung sersiam huncho ter awk a domh nak a foundation ah hmang in design phun phun a tteng a nge tampi in zung thiampawl artists nih an tuah khawh mi longte asi. Bawibik Sangcem timi hlanhla a aw an ttamh mihla hnakhi lamnak ah hlawptlongaiin fanau zongnih anlanakphunkhin sersiamklhawh naklam Chinnunphung bia le hla zungthiam hnanih tuahkhawh mi longte asi. Zungthiamtitik ah sianginn ah hibantukzungthia nakle cawnnak a a ngeimihna tiduh mi asi. Cubantuk cu atu ah Laimichung ah an umlotluk asirih ko.
Chinmi chung in cubantuk zung thiam cu chuakkho hnaseh tiah Democracy chan ah kan Parliament nih nunphung cawnnaklei sianginn ser rakcawn rakthiam ter mi arak um kho ngai. Asi na in Chimmiphun nun phung a len lio tuk a rak si caah a tlau kho lai lo ti phun in an rak ruah maw, Krifa lei nih Chinmi nunphung kha Krifaphung he aa kalh lo nak lei ruat lo in hloh nak lei rumro an rak ttan lio asi caah mee kan hmu lai lo ti an rak ruah caah dik pakhatkhat a rak si.
Chin ramkulh cozah kan rak ngei lo na in nunphungcawnnak siang inn hna cu hlanlio Parliament chan ah fawite in rak tuah khawhmi atu ahcun cawnnaksiang inn tuahcu chim lo Kawl ralkap cozah hrim nih hrawh arawi lio chan ah a hung I cang cang. Atu 2008 I Rambu pi uknakphunghram chung ah nunphung sianginn tuah khawhnak le cacawnnaklei hna Chinram kulh nih atuah khawhmi ah an chia ti lo. Cucaah Krifa lei in Baibalsiang inn ah optional subject in cawnpiak nak lam te hna, hla te hna le adang aherh mi cawnnak tuah long ah kan miphun kan dir khawh awk tampi tha apee ding khi a si.A tuah zia zong thiam a si ngai ko cang.
Kawlram i tuah khawh lo zong ah tangka a um ah cun ramleng Laimi nih ramleng Mizo ram te hna ah tuah khawh mi asi. A tuah ning theory zong tampi kan theih khawh ko cang I Bai bal ca cawnpiaknak he ikalh lo in Baibalca ttialning zumh fehnak a bawmchantu ah ser khawh nak lam in tuah khawh ding lam a umkho mi khi ruah ngai awk kan si.
Thilthuam hna hi fashion phun in a um ngai mi asi. A rong in siseh a design in siseh cuti cun fashion phun in a kal. Laimi si nak zeimaw canchung a langhter mi paoh cu aih awk, hruk awk a ttha kho mi long te asi. Ruahnakphunphun in a um ko lai. A ttha mi asi ahcun zei tluk sawisel len zong ah mi nih an ngol sian ding asi lo. Puan in kaa aih lo caah angki in ihruk ning atimi zong an um ko lai. A puan hrim in I aih ko ning ati mi zong an um ko lai. New Delhi ah khin pa zong puan aih in a ummi India mi kan hmuh ttheu ko hna.
Kan Laimiphun nunphung asi ti in tuahmi cu an ttha dih ko I minih sau an hman le hman lo kha asi ko lai. Atu lio Tedim lei I angki a rang mi ah lamkalh puanbantuk in a um mi Jacket bantuk angki ah an ihrukmi nan hmuh mikhi 1966-68 hrawng hrang ah University siangngakchia nih lamkalh puan khi angki design ah kan rak tuah I pongpi remhchunh mi he lamnak te hna ah an rak hman ngai mi Chinmi thuam pakhat ah rak tuah mi asi. Chin Oo si nih national dress pa khat phun ngai in anrak hmang na in a hnu ahcun tam kan hmu ti lo. Atu ah Tedim lei nih an hman tthan kan hmuh ttheu ko. Tedim long nih tuah mi ah nan rel sual hnga. Tedimlong nihtuah mi arak si lo. Ca sau ngai asi. Damte in. Lnk.
(Theihter nak- A cunglei capar hi Pu Lian Uk nih metkhuabo ah a thlah mi a si. Kan pa le hna tialmi ca hi mino hna caah cun ro sunglawi bantuk an si. Ral rel ve te hrimhrim.)
No comments:
Post a Comment