Wednesday, October 22, 2008

UN A Thi Maw?

"A dawtmi hna umnak vawlei ah daihnak le remnak leng ko seh" tiah vancungmi nih hla an sak. Aw, nain! Cun, Western Europe kha Industrial Revolution nih a den hnu, vawlei ah thlennak tampi a chuak! Industrial Revolution hnu, Europe Khrihfa pawl zumhnak cu: minung fimthiamnak le thawnnak in vawlei tuanbia kan tial kho lai, cun vawlei ah daihnak kan ser kho fawn lai ti a si. Cuticun, Europe ah Pathian hmunhma a ngei tuk ti lo. Caan a liam. Fimthiamnak a sang chin tak. Amahbelte, 1914 a phanh tikah, vawlei ralpi pakhatnak a chuak. Vawlei a tap. Sermi thil an tuar. A dawtmi hna minung millions tampi nunnak a liam. Kum 4 a rau. Vawleicung Ralpi Pakhatnak (WW I) a dih hnu tlawmpal ah, League of Nations cu dirh a si. 1925 ah Geneva Protocol an tuah. Vawlei daihnak caah an si.

Nain, 1933 nih vawlei tuanbia a thlen bak. Germany nih Hitler kha ram hruaitu ah an thim. 1939 in Vawleicung Ralpi Pahnihnak (WW II) cu a chuak than. Kum 6 a rau. Vawleicung Ralpi Pahnihnak cu Europe Continent deuh nih a tuar. Vawleicung Ralpi Pahnihnak cu vawleicung zei miphun hmanh an tuar. Fimthiamnak sangtuk cang kaw, caan tawite chungah tampi an i thah khawh cang. Bia na ah, Hiroshima ah Nuclear Bomb an thlak. Minute pakhat ah 120,000-140,000 kar an thi. Vawlei a hram! Sermi an tuar! Million tampi nunnak a liam than. Vawlei ah daihnak mangtam a tlung. A tawinak in chim ahcun, Industrial Revolution hnu, vawlei fimthiamnak a sang chin. Cu fimthiamnak in vawlei daihnak ser an i tim. Nain, daihnak le remnak chim lo, thihnak tu a si. "A dawtmi hna umnak vawlei ah daihnak le remnak leng ko seh" hi sullam zei dah a ngeih ti ? Pathian tel loin, daihnak ser an i timh caah a si kho men. 1945 ah United Nations cu dirh a si. Micah 4:3 kha chirhchan a si.

United Nations nih vawlei tuanbia ah chim awk tlak in roling ding zei dah a tuan? UN tuanbia tawite in kan langhter lai. April 25, 1945 ah The San Francisco Conference rak tuah a si. June 26, 1945 ah UN Charter kha San Francisco Conference in kuzale (delegates) nih hnatlak tein sign an rak thuah. Cuticun October 24, 1945 ah UN cu dirh a si. January 10, 1946 ah UN hmasa bik General Assembly cu London ah an rak tuah. Feb 14, 1946 ah UN nih headquarter cu United States ah um seh a ti. 1947 General Assembly nih Palestine cu Jewish state le Arab state tiah then siseh a ti. 1948 ah then taktak a van si. December 10, 1948 ah UN nih Universal Declaration of Human Rights kha a hnatlak pi. 1949 ah UN nih Netherlands le Indonesia kar ah daihnak a ser, cuticun Netherlands nih Indonesia kha ram zalonnak a pek. 1949 ah UN envoy Ralph Bunche nih Israel le Arab ram pawl -Egypt, Syria, Jordan, le Lebanon- kar ah daihnak (cease-fire) a ser. 1950 Nobel Peace Prize pek asi. 1947 thawkin Kashmir state ruangah India le Pakistan kar ah a ummi ral kha 1949 ah UN nih daihnak a ser khawh.

1950-53 ah Communist North Korea nih South Korea a tuk. UN ralkap nih South Korea an dirh kamh, cucun Communist North Korea pawl cu South Korea in an thawl than hna i, Korea peninsula ah daihnak an ser. 1954 ah UNHCR kha Nobel Peace Prize an pek. 1956 ah Suez Canal he pehtlai in Egypt le Britain, Israel, French kar ah raldohnak a um i, UN nih daihnak a ser. 1956 ah UN nih Belgium le Congo kar remnak a ser. Belgium nih Congo kha Independence tling a pek lo caah a chuakmi ral a si. 1962 ah Soviet Union nih missiles kha Cuba ah a chiah. John F. Kennedy nih Cuba in missiles hi a lak than lo ahcun Soviet Union ka tuk lai a ti colh. Nain, UN Secretary General U Thant nih a daihter. 1962 thiamthiam ah West New Guinea he pehtlai in Netherlands le Indonesia an buai i, UN nih a daihter. 1964 ah Greek Cypriots le Turkish Cypriots kar buainak kha UN peacekeeping force nih an daihter. 1965 Kashmir he pehtlai in India le Pakistan kar raldohnak a chuak than. 1949 lio bantukin, UN nih a remh than hna. 1965 Nobel Peace Prize kha UNICEF an pek. 1966 ah UN Security Council nih Zimbabwe kha economic sanction a tuah. 1967 ah UN nih Israel le Arabs hna kar raldohnak (Six-Day War) kha a daihter. 1968 ah UN General Assembly nih Nuclear hriamnam karhlonak treaty a tuah. 1971 ah UN General Assembly nih Nationalist China kha a hlawt i, Communist China kha UN member ah a cohlan.

1973-74 ah UN Security Council nih Israel le Arabs -Egypt Syria kar raldohnak (Yom Kippur War) kha a daihter. UN Peacekeeping force tampi Sinai Peninsula le Golan Height ah an thlah hna. 1976 ah UN General Assembly nih UN chungtel pawl kha South Africa he trade- arms pehtlainak nan tuah lai lo a ti. Cupinah, Sports Competition kha South Africa he tuah lo a fial rih hna. 1977 ah UN Security Council nih UN chungtel paoh South Africa sinah hriamnam zuar a kham hna. 1978 ah UN nih PLO le Israel kar raldohnak kham duh ah Lebanon lei ah UN peacekeeping force a thlah. 1981 ah UNHCR nih Nobel Peace Prize a hmuh. 1988 ah UN peacekeeping force nih Nobel Peace Prize a hmuh. 1988-89 ah UN nih Soviet Union le Afghan kar remnak a ser , cun Soviet troops Afghan in an kir. 1989-90 ah Namibia le South Africa kar raldohnak a daihter, cuticun 1990 ah Namibia cu Independence a hmuh. 1990 ah UN nih Nicaraguan government le Nicaraguan rebels kar remnak a ser.

1991 ah UN nih Morocco le Polisario Front kar remnak a ser. 1991 thiamthiam ah UN troops nih Kuwait in Iraq troops pawl kha an thawl hna. Iraq nih Kuwait kha 1990 ah a tuk i, Kuwait cu Iraq nih a uk. UN troops nih Iraq cu a thawl than. 1991-93 ah Cambodia civil war kha UN nih a tlangtlak hna i Cambodia ah democracy uknak an ser than. 1992 ah El Salvador in Government le Rebels kha a remh hna. 1992 thiam ah UN nih Yugoslavia buainak kha a daihter. Croatia le Slovenia hi Yugoslavia i republics an si. Serbia pawl hi Yugoslavian Government ah nawlngei bik an si. Croatia le Slovenia nih Yugoslavia in Independence kan lak tiah vawlei an thanh. Cutikah, Croatian force le Serbian force ral an i do. UN nih a remh hna. 1992 ah Serbs le Republic's Militia kar raldohnak ruangah Bosnia-Herzegovina um harnak tongmi kha UN nih rawl le sii a pek hna. Yugoslavia kha UN nih trades embargo a tuah. 1992-93 ah UN nih USA kha Somalia ah daihnak, remnak le himnak ser awk ah nawl a pek. USA troops nih daihnak ser an i zuam. 1993 thiamthiam ah UN peacekeeping force nih Mozambique Government le Renamo Rebel Group kar daihnak kha an kilven.

Chim ding a tam rih. Kan chim ti lai lo. Hi vial si ko seh. UN nih vawlei caah a tuanmi a tam ngaingai ko. Cucaah, UN hi a thi lo. A rak nung ko. A nung rih lai. UN nih vawlei daihnak caah roling ding in a rak tuan, a tuan cuahmah, a tuan rih lai. A pipa rih lai. Asinain, a thawng tuk lo. Kan i rinhtluk in a rak thawng lem lo. Cucaah, Kawlram caah ruahchannak a tlawm. A um lo tluk khi a si. Tachunnak ah, UN nih South Africa kha 1976 in economic- military-diplomatic-trade sanctions a tuah. Kum 15 hnu ah South Africa uknak aa thleng. South Africa chim lo, UN nih zei ram hmanh thisen luang loin uknak a thlen piak kho hna ka thei lo. Ka palh lai lo dah! Nunnak tampi liam hnuah UN nih daihnak a ser tawn tiah ka ruah. Tahchunnak ah, Sudan ram hi kan zoh hnik lai. UN General Assembly le Security Council nih New York ah summit meeting an tuah. Sudan ah nunnak relcawk lo a liam. UN peacekeeping force Sudan an phan tikah, tamtuk an thi cang. Mipi tamtuk an thih hlan ah, UN nih luh hnawh a herh. Nain, UN Constitution nih a onh lo. Cucaah, UN Constitution cheu khat hi cu kum zabu 21 vawlei caah sullam a ngei ti lo, remh a herh cang. Abikin, Veto problem hi a poi bik.

Chim duhmi fiang deuh seh tiah, Kawlram kong hi tahchunnak in kan chim lai. Kawlram cu 1962 in tuchun tiang ralkap uknak tangah a um. A ngaingai tiah kan um duh caah asi lo. Kan duh lo buin kan um. Hawi ram bantuk in democracy kan duh ve ko. Cucaah, kan ram uknak thlen kan duh. Asinain, UN bochan awk kan tha ti lo. China cu a zual. India tiah, zei hlei hlah! US tiah, Security Council ah China le Russia nih an veto hoi lai. Iraq bantukin kan ram ah Oil a um fawn lo. Ruahchannak zeidah kan ngeih ti? Um ti bak hlah! Kanmah caah kanmah lawng bochan awk kan ngei! Kan ram le miphun tuanbia thar kan tial lai. Kan ram uknak kan thlen lai. Tikah, Khrihfa zumtu hna nih political issues hi kan hrial lai maw? Kan i tel ve lai dah? Biaknak le uknak hi komh awk a si maw? Yes or No?

South Korea, Hong Kong, Taiwan, Philippines le Sri Lanka ram i zumtu hna nih miphun le ram tuanbia tialnak ah biatak tein an i telvenak kha kan zoh ta lai. United States le Soviet Union ruangah Korea cu Vawleicung Ralpi Pahnih hnu tlawmpal ah South Korea le North Korea tiah an i then. Cun 1950-53 tiang Korean War a chuak than i thong tampi nunnak a liam. A ngaingai tiah, South le North Korea um Korea pawl khi unau chuakkhat te an si. US le USSR ruangah ai thenmi an si. 1988 ah National Council of Churches nih North le South Reunification ding hi kan mission lakah a biapi bik a si an ti. Cuticun i fonhthannak caah zumtu hna nih a lam kip in an i zuam. Roman Catholic a simi President Kim D. Jung i Sunshine Policy nih North Korea mipi thinlung ah rian a tuan ning hrim kha a mak. Korea ram daihnak caah Korea zumtu hna nih political issues a simi National Reunification kha an rak tanh bak. Cu bantuk thiamthiam in, 1997 ah Britain nih Hong Kong kha China Beijing a pek than. Cu tikah, Hong Kong um mipi nih Beijing Communist uknak phung, Hong Kong ah hman an duh lo. Hong Kong democracy kha pehzulh an duh. Cucaah, Hong Kong um Khrihfa zumtu hna nih Hong Kong ah Democracy Uknak zungzal in hmunter awk ah Britain le China Beijing sinin an rak hal. Anti-China asi lo, Pro-democracy a si an ti.

Taiwan hi China Mainland tengnge pakhat a si tiah Beijing nih a ti nain, Taipei nih Taiwan cu China a si bal lo, cu ve bantuk in China cu Taiwan a si bal ve fawn lo tiah a ti ve. Taiwan hi UN General Assembly ah thutnak rak pek a si, nain 1971 hnuah China Communist kha UN nih a cohlan caah China Nationalist pawl cu UN in thawl an si. Cu tikah, Washington nih Taipei in Beijing ah Embassy a thial. Taiwan nih UN chungtel sinak hmuh than aa zuam. Nain, UN chungtel sinak hmuh sual lai kha Beijing nih a phang ngaingai. Taiwan nih Full Independence kha vawlei thanh ai timh. A thanh ahcun ka thuat colh lai tiah Beijing nih a ti. Taiwan political issues kongkau ah Khrihfa zumtu hna an thu sawh lo. A bik in Presbyterian Church nih official statements an chuah. China Mainland he kan i pehtlaihnak a um lo, cucaah kan i fonh kho lo. Taiwan cu Beijing he zei taktak hmanh aa pehtlai lo, Taiwan cu Taiwan um mipi caah a si lai, zeicatiah a luatmi ram a si tiah Presbyterian Church in Taiwan nih 1977 August 16 ah declaration an tuah. Cu kum thiamthiam ah, National Independence kan thanh piak ko u tiah Taiwan Government kha PCT nih a nawl. Taiwan naingaiyee tuanbia zoh tikah, miphun le ram luatnak caah Khrihfa zumtu nih hmai ah an kal, mipi an hruai hna.

Philippines hi Asia ahcun Khrihfa an tam biknak ram si i, ram pumpi mi lurel in 80% nak tam cu Khrihfa an si. Abikin, Roman Catholic an tam. Marcos chaan ah cozah palknak biatak tein a doh tu hna cu khrihfa hruaitu pawl ansi. Marcos chan a dih 1986 February hnu New Constitution an tuah lioah, Khrihfa hruaitu tampi an i tel. Cupinah, Aquino Government le Armed Communist Rebels kar remnak ser kha Khrihfa hruaitu pawl nih an i zuam, nain a phichuak a um tuk lo. Roman Catholic le Protestant he human rights, social justice, le luatnak caah rian an tuan. A tawinak in chim ahcun, ram le miphun caah tiah Philippines Khrihfa hruaitu hna cu naingaiyee ah biatak tein an i pumpek. Kan chimmi a tam cang caah Sri Lanka Khrihfa hruaitu hna nih naingaiyee ah an i telnak cu kan chim ti lai lo.

Asia huap in chim ahcun, Asia Khrihfa zumtu hna nih naingaiyee he pehtlai in an dirhmun cu Christian Conference of Asia (CCA) tuanbia ah fiang tein kan hmuh. CCA nih an headquarter kha Singapore ah an rak chiah. Nain Singapore cozah nih an ram in CCA kha 1987 ah an thawl. Naingaiyee ah nan i tel. Nan fund kha naingaiyee he senghtlaihnak a ngei mi thil hna caah nan hman. Cucaah, kan ram ah umnak nawl kan in pe ti hna lo tiah Singapore cozah nih an ti hna. Asia ah social justice, democracy, freedoms, le full human rights ser hi kan mission rian ngan bik lakah pakhat a si ve tiah CCA nih a ruah. Kannih cu political organization kan si lo, religious organization kan si i vawlei ah daihnak, remnak, zalonnak, le dinnak a um naklai rian kan tuan. Cu rian ah economic le political matters aa tel tiah CCA nih a zumh. CCA nih cu a zumhnak le dirhmun cu nihin tiang aa nunpi.

Vawlei tuanbia ah roling bakin rian a rak tuanmi Khrihfa hruaitu, tuanbia nih a philh kho lo mi. Tampi lakah Germany in Dietrich Bonhoeffer le Martin Neil Moller, El Salvador in Oscar Romero, United States in Martin Luther King, Jr, South Africa in Desmond Tutu, le East Timor in Bishop Belo hna hi mipi duhdim nunnak, mipi luatnak, daihnak, ram le miphun hunchonak caah naingaiyee ah an lut, a tha lomi uknak kha an doh, biatak an tanh, cun mipi caah thih ngamh in ramrian an tuan hna i, a cheu cu an nunnak an pek taktak. Ka upat tuk hna. Khrih vailam kha biakinn ah si loin secular world ah an put. A ngaingai tiah, Khrih hrimhrim kha vailamtung cu Jerusalem biakinn chungah aa put tung lo, secular world ah pei a put ve kha ka ti. Confessing Church hruaitu Martin Neil Moller nih hi ti hin bia a rak chim bal:

Jews pawl thong tampi an tlaih, an hrem, cun mei in an khanhh hna lio ah khan zei hmanh ka rak chimrel piak hna lo, zeicatiah kei cu Jews ka si lo. Cun, Slav pawl kha Hitler nih thong tampi a thlaih hna, a hrem hna i a thah hna nain zei hmanh ka rak au piak hna lo, zeicatiah kei cu Slav ka si lo. Social Democrat pawl tam lakte Nazi ralkap nih an hrem hna, thong an thlak hna, cun an thah hna nain, zei taktak hmanh au piak lo in, ka rak dai ziar ko, zeicatiah Social Democrat ka si lo. Asinain, keimah caan a phan, Hitler nih keimah a van ka tlaih ve tikah, au piaktu ka ngei ti lo.
Biakilhnak: UN hi a nung ko. A rak thi lo. A nun rih fawn lai. Vawlei tuanbia ah a pipa rih ko lai. Miphun vialte a kan kilveng tu, a kan thihruaitu a si rih lai. Kan hrampi a si zungzal ko lai. Nain, kan duhmi paoh a rak kan tuah piak kho lo, a kan tuah piak kho lo, a kan tuah piak kho lai lo, ti tu cu a fiang. Cucaah, UN sinah a herh leng in ruahchannak kan ngeih awk a si lo, zeicatiah ruahchannak tamtuk chiah i a si kho tung lo ahcun, kan hnabei a dong tuk lai. Tahchunnak ah, Kawlram caah ruahchannak tampi a um lem lo, UN nih zei pipa a kan tuah piak kho lai ka zum lo. Kanmah kan cawl hmasa a herh. Mipi kan thut ko ahcun, kan ram uknak cu UN le Pathian nih an kan thlen piak lai lo cu a fiang. Mipi kan cawl tikah Khrihfa zumtu hna hi kan biapi taktak, biatak tein kan i pumpek a herh, ram le miphun kan dawt ahcun kan thut sawh awk a si lo. Cun, Martin Neil Moller kan si lo a biapi lai. Cu hnu ah, UN hi Kawlram caah a thawng te lai. Kan ram aa thleng te lai.

Salai Pum Za Mang
Princeton, NJ

No comments: