Biahmaitthi
Tthanghnak (Revival) hi kap tampi in hmanmi biafang a si. Cu hna cu Seh lei riantuannak tthanghnak (Sehlei thanchonak), nainganzi (Politic) lei tthanghnak, Science lei riantuannak tthangnak thlarau lei tthanghnak tbk hna an si. AD 1800 hrawngah Seh lei thanchonak tthanghnak nganpi a rak um. Cu ruangah seh riantuannak dohnak (industrial revolutions) hna zong kha a rak um. Cu bantuk in Science lei thiamnak thanchonak thawngin thlapa tiang zong an rak kai kho. Cu bantuk in politic lei zong a si. Chin ram zongah 1988 kum in Siangngakchia le cozah karlak ah buainak a rak um hnu cun mino tampi hriamnam tleih in rian an rak tuan. 2010 hnu in cun Chin ram ah politic lei tthanghnak nganpi a rak um i cu nih cun kawl ram a kil deng tiang in a rak hninh dih ve. Cu bantuk tthanghnak a rak um tik ah khua le ram le zatlang nun, nun pawcawmnak hna kha a tha deuhmi nunnak ah a rak thlen tawn hna. Cu hna lak ah tutan ah thlarau lei thanghnak hi a a bik in tial ka duhmi a si.
Thlarau lei tthanghnak
Bible ca zohtik ah Khrihfabu chungah tthanghnak (Revival) hi a rak um lengmang. Cu hna cu Ezip ram tthanghnak, Jordan tiva tthanghnak, Pentecost tthanghnak hna kha an si. Cu lengah Khrihfabu tuanbia ah England ram tthanghnak, American tthangnak, Europe ram tthanghnak tibantuk in ram kip tthanghnak zong a um. Sihmanhsehlaw mi cheukhat cu kan ram-ah tthanghnak a um i thlarau thianghlim kan lak ah a rak cawlhcangh lio le zalen ngai in kan um lio ah hin zeiruangah hi bantuk thil hi a can tiah khuaruahnak le tuaktannak kan ngei tawn lo. Thlarau thianghlim cawlcangnak a um lio ah hin lungfim tein um a herhhnak zawn tete a um. Zeiruangah tiah hlarau cawlcanghnak a um ah hin Pathian cawisannak le hlawhnak a sang khun tawn i cu lio ahcun Bawi Jesuh ai ah cawisan a duh vemi thil a um thiam tawn. Cucaah cu bantuk thil cu ralrin a hau ngaimi a si. Cu lengah tthanghnak a umnak ahhin Pathian mi hna cungah thil pakhat khat a phan hnga ding a um i cu thil timhtuahnak caah a rak si zungzal tawn. Cu caah tthanghnak kan timi hi tthanghnak a umnak hmun ah hin a tuanbia a dihmi a si bal lo. Cu kong kan fian khawhnak hnga a tanglei thil han hi kan zoh lai.
1. Ezip ram tthanghnak
Moses nih Isarael miphun Ezip ram in Canaan ram ah a hruai lio hna ah khan Pathian nih Faro Siangpahrang a lunghaknak a nemtertu ah a tuahmi thil hna kha tthanghnak phunkhat a si. Cu tik ah Isarael miphun pawl cu thinlung hlimphlau ngai in Bawipa nih kan hmai ah zeidah a rak tuah lai ti kha ni khat hnu nikhat an zoh ko. Pathian nih Faro Siangpahrang hmai ah khuaruahar phunphun a tuah. Sihmahsehlaw cu thil khuaruahhar Moses hmai i a tuahmi cu, cu ka hmun ca longah a si lo. Hmailei i Rili sen an tan tik ah siseh, an rawl a tam tik-ah siseh, ral an tawn tik siseh, Pathian cu an caah thil tuah khotu a si thluangthluan te lai nak a hlan khan in a langhter chungmi a si.
Faro siangpahrang cu Pathian cawlcanghnak le tthanghnak a tuar khawh lo caah Isarel mi cu an ram in chuahnak nawl a pek hna. Cu tik-ah Isarel miphun pawl cu an chungkhar in le an zuat satil hna he tiah Ezip ram cun an chuah. Rili sen an phanh ah an kal kho ti lo. Cu tik-ah Moses nih thla a cam i Rili pi cu cheuhnih ah aa cheu i an rak tan kho. Cu bantuk cun Israel miphun pawl cu Pathian nih an lam thluangthlun ah a hruai hna i an ti a hal caan ah ti a pek hna, an rawl a tam can ah rawl a rak pek hna. An hmai ah ummi ral vialte zong kha a rak teipiak hna.
2. Jordan tiva ah tthanghnak
Bawi Jesuh cu Jordan tiva ah Tipil petu John nih tipilnak a rak pek. Cu lio-ah tthanghnak nganpi a rak um. Van innka a hung i van in thuro bantuk in a rak zuang i Bawi Jesuh Liang cungah aa rak fu. Cu tik ah aw thawng pakhat nih “amah cu ka dawtmi ka fapa a si, a cungah ka lung a tling” a ti. Mah thil khuaruahhar Bawi Jesuh cung i a cangmi hi hmailei a tawn hnga dingmi harnak a teikhawhnak caah a si. Cu tikah Bawi Jesuh cu Jordan tiva in a kir i ramcar chungah ni sawmli le zan sawmli rawl lo in a um. Cu lio ah Sehtan nih a tukforh cawlh. Sihmanhsehlaw Jordan tiva i tipilnak a in lio ah Pathian aw fiang tein a theihnak nih khan Sehtan tukforhnak kha a tei khoh.
3. Pentecost ni thanghnak
Pentecost ni ah tthanghnak a rak um lio ah khan minung 3000 hrawng an rak si tiah Bible ah kan hmuh. Hi bantuk thil a rak ummi hi Khrihfa pawl nih an tawn lai dingmi thil a um ruangah a si. Pentecost ni in tlawmpal ah Khrihfa hremnak nganpi a rak chuah. Sihmanhsehlaw Pentecost ni thlarau thawnnak an cung i a tlungmi thawng khan Rom cozah nih fak ngai in hremnak le harnak pe ko hna hmanhsehlaw a tei kho hna lo. Hremnak ruangah Vawlei khuaza kip an i theknak nih khan Khrifa kha a rak karhter i Pathian pennak ram kauhtertu hremnaktu an rak si deuh.
4. England ram tthanghnak
England ram cu Khrifa ram a sinain kum zabi 16th khan Bawi le sal in thleidannak nganpi a rak um. Sihmanhsehlaw A.D. 1735 kum hrawng khan England ram ah thanghnak nganpi a rak um. Cu cu Pathian nih Harris le John Wesley hna a rak hmannak hna thawng khan a si. Cu tik ah biatak tein England ram ah thlennak nganpi a rak chuah. Church of England le cozah hna zong phun dang pi in thlennak an rak ngei. Cu bantuk thlenak a umnak hngading caah tthanghnak a rak um hi a si. Thanghnak nih cun mi tampi nun hlun kaltak in nun tharnak a rak pek hna i cu thli nih cun nun phung tha deuh a chuahter i a hmanmi biaceihnak le dinnak a rak chuahter.
Cu caah England ram sunparnak cu Vawlei thil ngeihnak, thiamnak le fimnak a rak si lo. Thawngtha biatak arak si deuh i cu cu England Siangpahrang thutdan hngatchan mi cu a rak si. An chim tawnmi cu England ah tthanghnak (Revival) a um lio ah khan khua le ram nun a sersiam ngai i Misual thong chung um pakhat hmanh an um lo an rak ti tawn. Mi tampi nih hlennak le thli an tuahsual mi hna kha an chamthan i pakhat le pakhat ngeihthiamnak bia an chim ti a si. Zalennak hmunpi ah an ram a rak cang.
5. Chin ram tthanghnak
Chin Khrihfa kan tuanbia zoh-tik ah hmunkip ah thlarau tthanghnak hi Pathian nih a mi hna hmang in a rak um lengmang ve. 1948 kum hrawngah Tidim le Falam peng ah tthangnak a rak um. 1958 hrawng ah thantlang khua cheukhat ah siseh, 1962 hrawng ah Matu peng khua cheukhat hna ah a rak phan. 1962 hnu cun Hakha peng le hmun kip ah tthangnak a rak um cang. 1970 kum hnu cun nihin tiang pehzulh in tthanghnak (Revival) hi a rak um. Khrihfa kan lamthluan ah hin thlarau thianghlim nih a kan umpi zungzal ko. Sihmanhsehlaw a can ah cu thlarau thianghlim riantuannak cu a hleice in a cawhcangh caan a um theutawn. Cu thil cu zumtu hna nih a hlei in thazang kan i laknak a si.
Asinain kan ram hmun kip ah thlarau tthanghnak a um kha zohtthan tik-ah kan zatlang nun tiangin a thleng khotu le zumtu hna lungtak te in dawtnak le tleihchannak a kan petu le khuaram dawtnak le tleihchannak a ngeitertu a si kho bal lo. ZTC i principle a tuan liomi Rev. Dr. Law Ha Ling nih Jesuh tukforhnak kong hi a sermon ton i “Cheukhat cu rawl lo kha rawl ah a tuahmi kan um” a rak ti ton. Cu bantuk cu Bawi Jesuh tthanghnak i a lungput a si lo. Lam. 11:17 ah kan hmuh bantuk in pentecost ni tthanghnak nih a chuahpi mi cu miphun thleidannak umlo in pumkhat an sinak kha a si. Sihmanhsehlaw Chin ram ah tthanghnak (Revival) a um paoh ah buu thennak nih a zulh lengmang. Kan tthanghnak hi buu thennak hrampi ah kan hmang lengmang. Mah ti-in bu thennak nih hin Chinmi lungkhahnak le miphun caah thilttha chuahpinak cu a dawnkhan taktak.
Biatlang komhnak
Nihin ah Chin miphun cu Khrihfa si kan ti nain miphun dang hna hmai-ah ziaza lei tthat-lonak he kan um chin lengmang. Mipi thinlung biatakte in a rawk (corrupt) i Khrihfa sinak hi mah pumpak nun le pomning aa khatmi nun tinak le pengtlang khat nun tinak men ah kan ruah cang. Khua le ram dawtnak le pongkam vawlei dawtnak, kan minung hawi dawtnak hna hi thlarau mi kan sinak nih hin a huap kho ti lo. Zeitindah Pathian duhning in vawlei ah kan nun lai tinak in zeitindah Pathian thinhunnak kan lawnhkhawh lai tiin vanlei zoh lawngin kan nung. Cu nih cun pumpak nun (individualistic) kha a hrin i zeithil paoh pumpak nun in kan kalpi tuk tik ahcun Pathian ram le sining taktak (principle) kan Khrifa ram ah a lang kho ti lo. Cu caah tthanghnak (Revival) cu thlarau nun tharchuahnak lawng (spiritual renewal) lawng siloin kan zatlang nun tiang-in thlennak a tuahtu si kan herh cang.
Za That
